Πορεία ζωής - Αναζητώντας την Ιθάκη

Επιλογή αποσπασμάτων αντί παρουσίασης

Η προηγούμενη αναφορά του μπλοκ στο λεύκωμα του φαρσακίδη με τίτλο «αναζητώντας την ιθάκη» ήταν κατ’ ουσίαν απλή αναπαραγωγή ενός δελτίου που ‘χα λάβει ηλεκτρονικά, με μια σύντομη παρουσίαση της έκδοσης. Αυτή τη φορά γράφω το κείμενο έχοντας προμηθευτεί και διαβάσει το βιβλίο, κι επιλέγω να αναπαράγω δυο-τρία χαρακτηριστικά σημεία που ίσως κεντρίσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Καταρχάς ένα απόσπασμα από την ομιλία του στο αμφιθέατρο του πανεπιστημίου αθήνας, με θέμα ‘η τέχνη στα στρατόπεδα εξορίστων’.

Σύμφωνα με την επικούρεια αντίληψη, την οποία είχα κληρονομήσει από τον πατέρα μου, για το πώς η δημιουργία πρέπει να αποβλέπει στο καλό των ανθρώπων, είχα στρατεύσει τις όποιες εικαστικές επιδόσεις μου στον χώρο του ιδεολογικού μου πιστεύω. Δουλεύοντας στους γερμανικούς φούρνους έκανα γελοιογραφίες, σατιρίζοντας τους υπερφίαλους κατακτητές. Πολεμώντας στο αντάρτικο θα απεικονίσω τα συμβάντα της εκεί ζωής μας σε σκίτσα και στο σύρμα της μακρονήσου τα βασανιστήρια και τους βασανιστές, μα πάντα με την πρόθεση να καταγγείλω και να πληροφορήσω. Στη δεκαετία του ’50, στο στρατόπεδο του αϊ-στράτη, θα μάθω πως, τον καιρό του ομήρου, το καλό και το ωφέλιμο ήταν ταυτόσημα του ωραίου και ότι ο ανώνυμος τοιχογράφος της αλταμίρα, όταν ζωγράφιζε τα ανεπανάληπτα σε ομορφιά και κίνηση ζώα, δεν αποσκοπούσε παρά να μεταδώσει την πείρα του κυνηγού στους νεότερους. Διάβασα ότι ο αϊζενστάιν, την εποχή που κινηματογραφούσε το «αλέξανδρος νέφσκι», παραμερίζοντας αισθητικούς πειρασμούς, δάγκωνε τις γροθιές του που δεν ήταν έτοιμη η ταινία για να την «πετάξει σαν χειροβομβίδα ενάντια στον εχθρό».

Και εμείς, δουλεύοντας σε συνθήκες αντίξοες τα σκηνικά του στρατοπεδικού μας θεάτρου, αντλούσαμε κουράγιο από την αίσθηση των στιγμών της χαράς που θα δίναμε στους ταλαιπωρημένους από την πολύχρονη κράτηση συνεξόριστούς μας. Ζωγραφίζαμε, χαράζαμε, τυπώναμε κάρτες στο αϊ-στράτη και επί χούντας αργότερα, στη γυάρο και τη λέρο. Να μάθουν οι έξω ότι ζούμε και κρατάμε άπαρτο το αγωνιστικό μας χαράκωμα. Πρότυπά μας οι μεγάλοι ρεαλιστές που είχαν θέσει την τέχνη τους στην υπηρεσία των λαϊκών συμφερόντων. Θαυμάζαμε το μαγιακόφσκι που είχε στρατεύσει την ποίησή του στην καταπολέμηση του αναλφαβητισμού, τους ριβιέρα και σικουέιρος που ζωγράφιζαν σκυμμένες πλάτες και γερμένα κεφάλια αγροτών, αμερικάνους ληστές πετρελαίων, τραπεζίτες με τη βίβλο και πόρνες της υψηλής κοινωνίας. Αλλά και την απελευθερωμένη γη, με τους γεωπόνους, τα τρακτέρ και τα λαϊκά πανηγύρια. Χαιρόμασταν την καυστική ειρωνεία του πικάσο για τους αρνητές του κοινωνικού περιεχομένου στην τέχνη και τη δήλωσή του στους βολεμένους αστούς ότι τα έργα του «είναι βόλια που στοχεύουν πάνω τους».

Μετά τη διάλυση των στρατοπέδων, ζώντας την κοινωνία της «ελεύθερης αγοράς», πιστοποιούσα όλο και περισσότερο ότι η τέχνη που δεν ξανοίγει προοπτικές ενός κόσμου καλύτερου, που προβάλλει σαν αυτοσκοπό τη βία και την απληστία του κέρδους, η τέχνη που της είναι αδιάφορος ο ανθρώπινος πόνος, που πολεμά τις χαρές της ζωής, την ομορφιά, τη φύση, τον έρωτα, δεν είναι παρά τέχνη σύμφωνη με τις επιταγές των προνομιούχων της νέας τάξης πραγμάτων.

Ένα ακόμα απόσπασμα από την ομιλία του στο 14^ο συνέδριο του κκε, όπου εκλέχτηκε μέλος του προεδρείου.

Συντρόφισσες και σύντροφοι, είμαι μέλος της κο εικαστικών και αυτά που θα πω απηχούν και τη συνολική άποψη της αχτίδας των καλλιτεχνών. Τόσο εμείς όσο και οι ιδεολογικοί μας αντίπαλοι γνωρίζουν πως η τέχνη φέρνει αποτέλεσμα εκεί που οι άλλοι τρόποι είναι ανίσχυροι και ότι η ανθρωπιστική τέχνη των αρχών του αιώνα μας στάθηκε το ιδεολογικό θεμέλιο της επανάστασης. Ο στάλιν είχε αποκαλέσει τους ανθρώπους της τέχνης «αρχιτέκτονες ανθρωπίνων ψυχών». Και πρέπει να πω (εκφράζοντας την πικρία του κομματικού χώρου της τέχνης), πως η πολιτιστική πολιτική του κόμματος στάθηκε άκρως επιφυλακτική απέναντι στους καλλιτέχνες, αμφισβητώντας την ικανότητά τους να αυτοπροσδιοριστούν και να λειτουργήσουν σαν κομμουνιστές. Η πολιτιστική πολιτική του κόμματος στάθηκε καταστροφική διαλύοντας τις κο των καλλιτεχνών. Και αγνοώντας τη μεγάλη μάζα των δημιουργών, που απογοητευμένοι ξέκοβαν από τις κομματικές οργανώσεις, με αποτέλεσμα να ανακοπεί ο πολιτιστικός οργασμός των πρώτων χρόνων της μεταπολίτευσης. Σύντροφοι, επανέρχομαι για πολλοστή φορά τονίζοντας την ανάγκη να δημιουργηθεί επιτέλους ένας φορέας περισυλλογής πολύτιμων ντοκουμέντων των αντιστασιακών μας αγώνων, που χάνονται ανεπίστρεπτα…

Συντρόφισσες και σύντροφοι, δε συμφωνώ με την απλουστευμένη αντίληψη που καταλογίζει σε κάποιους ηγέτες δαιμονικές ιδιότητες αρνητικού χαρακτήρα. Ο μαρξισμός μας διδάσκει ότι οι μάζες είναι εκείνες που δημιουργούν ιστορία και ο κάθε ηγέτης δεν είναι παρά ο εκφραστής ενός αποτελέσματος μακροχρόνιων κοινωνικών διεργασιών. Ας μελετήσουμε σε βάθος το πώς ένας λαός που πραγματοποίησε κι υπερασπίστηκε την επανάσταση του οχτώβρη έχει δεχτεί με τόση απάθεια τη διάλυση της σοβιετικής ένωσης. Με την επανάσταση του οχτώβρη η εξουσία δόθηκε στο λαό. Κάτω από ποιες διαδικασίες λοιπόν, παραβιάζοντας τις υποθήκες του λένιν, η λαϊκή εξουσία έγινε η ανεξέλεγκτη γραφειοκρατική εξουσία των προνομιούχων. Όταν στη σοβιετική ένωση ένας ηγέτης αυτοστολίζεται με μετάλλια και διακρίσεις για ανύπαρκτα κατορθώματα και ένα βιβλίο ασήμαντο, όταν ο ίδιος θα βολέψει προνομιακά το απέραντο σόι του και το μαφιόζο γαμπρό του, πώς θα το χαρακτηρίσω, αν όχι εκτροπή από τα λενινιστικά ιδεώδη;

Παλιότερα, ταξιδεύοντας σε κάποια σοσιαλιστική χώρα, αν ρωτούσατε: τίνος είναι αυτό το όμορφο σπίτι ή αυτό το πολυτελές αυτοκίνητο; Η απάντηση ερχόταν σαν κάτι πολύ φυσιολογικό: θα είναι κανενός στελέχους του κόμματος. Είναι γνωστό ότι η χωρίς έλεγχο εξουσία διαφθείρει και η εκεί εξουσία διεφθάρη και από τα σπλάχνα της ξεπήδησαν οι σημερινοί στυλοβάτες της καπιταλιστικής παλινόρθωσης. Αν είναι γνώρισμα των κομμουνιστών η αυταπάρνηση, τότε πώς θα παραβάλω τους εκεί «επιβήτορες της εξουσίας» με τους δικούς μας παλαίμαχους και τους ωραίους νεκρούς των αγώνων μας; Τι σχέση έχουν με αυτούς οι λενινιστές που είχαν προσφέρει τα νιάτα τους πραγματώνοντας το θαύμα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης; Τι σχέση έχουν με αυτούς οι μαχητές του αντιφασιστικού πολέμου που, παίρνοντας το κομματικό τους βιβλιάριο, φεύγανε για τους πιο επικίνδυνους τομείς του μετώπου;

Και καλό θα ήταν να μην το ξεχάσει η αυριανή ηγεσία ότι οι οπορτουνιστικές τάσεις είχαν κυοφορηθεί όχι στη βάση, αλλά στις κορυφές του κομματικού μας μηχανισμού. Με τρομάζουν οι εύκολοι χαρακτηρισμοί, η συνθηματολογία και η υπεραπλούστευση.

Και δεν πρέπει να συμβεί εκείνο που οι παλιότεροι από μας το γνωρίζουν, ότι κάθε φορά που το κόμμα ξεπερνούσε μια κρίση οπορτουνιστικού δεξιού χαρακτήρα, οι αριστερίστικες τάσεις παίρνανε τη ρεβάνς. Και ο λένιν στάθηκε το ίδιο αμείλικτος απέναντι και στον αριστερό και στο δεξιό οπορτουνισμό! Σύντροφοι, ο μικροαστισμός φωλιάζει κάτω από τις κραυγαλέες υπερεπαναστατικές διακηρύξεις και την ισοπεδωτική απολυτότητα. Ο λένιν είχε το φόβο ότι όταν η επανάσταση γίνει εξουσία, πολλοί θα είναι οι αετονύχηδες που θα θελήσουν να επωφεληθούν (άλλωστε το ίδιο δε συνέβη κι εδώ με κάποιους φερέλπιδες μνηστήρες της εξουσίας;).

Ωστόσο είναι αρκετά και τα πρώην μέλη του κόμματος με διαφορετικές προσεγγίσεις, που παραμένουν ωστόσο συναγωνιστές των κοινών μας αγώνων κι ας μην τους χαρίσουμε, με απρόσεκτους χειρισμούς, στους πολιτικούς μας αντίπαλους. Παραμένω αισιόδοξος πιστεύοντας πως οι ηθικές και αγωνιστικές παραδόσεις του κόμματός μας είναι βαθιά ριζωμένες στη συνείδηση του λαού μας και πως από τις αμέτρητες προσφορές του λαού μας τίποτα δεν πήγε χαμένο. Συντρόφισσες και σύντροφοι ας βαραίνει στην εκλογή της καινούριας μας ηγεσίας το κριτήριο του κομματικού ήθους. Ας πολεμήσουμε κάθε αχαλίνωτη φιλοδοξία για αναρρίχηση, για να ξαναστήσουμε πιο μελετημένη και θελκτική τη σοσιαλιστική μας προοπτική.

Την τοποθέτηση του φαρσακίδη τη μνημόνευσε στη δική του ομιλία ο χαρίλαος, θυμίζοντας την απάντηση του στάλιν όταν τον ρώτησαν από ποια παρέκκλιση προέρχεται ο μεγαλύτερος κίνδυνος, από τη δεξιά ή την αριστερή παρέκκλιση, και απάντησε πως μεγαλύτερος κίνδυνος για το κόμμα είναι αυτός που υποτιμάμε. Ανεξάρτητα από το βαθμό συμφωνίας του καθενός με την κριτική αυτή πάντως, η ουσία είναι πως θίγει κρίσιμα ζητήματα, ειδικά στον χώρο των καλλιτεχνών, και προβλήματα με σχετικά διαχρονικά χαρακτήρα.

Κλείνουμε την ανάρτηση με το υποκεφάλαιο «ευχής έργο» (σελ 100) που αναφέρεται σε ένα ανέκδοτο έργο του φαρσακίδη.

Εδώ και πάνω από δώδεκα χρόνια είχα ετοιμάσει ένα βιβλίο-λεύκωμα για τον αϊ-στράτη, με εξακόσιες πενήντα σελίδες και κοντά τετρακόσιες φωτογραφίες και σχέδια, με τίτλο «οι θερμοπύλες του αιγαίου». Στα περιεχόμενα του λευκώματος, αρκετές συνεντεύξεις που είχα πάρει από παλαίμαχους τω αγώνων, οι οποίοι δεν υπάρχουν πια στη ζωή. Από το εκδοτικό της σύγχρονης εποχής είχε κυκλοφορήσει και μια καλοτυπωμένη έγχρωμη κάρτα που ανήγγειλε την άμεσης προσεχή έκδοση του λευκώματος. Από τότε συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια, το βιβλίο-λεύκωμα δεν εκδόθηκε και τελικά αποσύρθηκε. Θυμάμαι τον όγδοο χρόνο (της μη έκδοσης) ο τότε διευθυντής της τυποεκδοτικής είχε προτείνει να αναλάβει τη διαμόρφωση κι εκτύπωση αφιλοκερδώς του λευκώματος (για να περισωθούν οι πολύτιμες για την ιστορία του κόμματος μαρτυρίες) και στη συνέχεια να επιστραφεί τυπωμένο στη σύγχρονη εποχή για διάθεση και εμπορική εκμετάλλευση. Δε γνωρίζω για ποιο λόγο η πρόταση απορρίφθηκε, αλλά εύχομαι το πολύτιμο υλικό, που πρέπει να έχει καταχωρισθεί ηλεκτρονικά, να επισύρει το ενδιαφέρον κάποιου για την αξιοποίησή του σα συμβολή στη διάσωση της ιστορικής μνήμης.

Αύριο το βράδυ στο μουσείο της μακρονήσου στο θησείο θα γίνει μια εκδήλωση παρουσίασης του λευκώματος. Και θα ‘ταν ευχής έργο για όσους μπορέσουν να παρευρεθούν (όπως και για όλους μας εξάλλου) να φύγουν από την εκδήλωση έχοντας μια δέσμευση τουλάχιστον για την άμεση έκδοση αυτού του υλικού.

Περισσότερα για το λεύκωμα και το συγγραφέα του, μπορείτε να βρείτε στα αφιερώματα του ριζοσπάστη και του 902, καθώς και στην προσωπική του ιστοσελίδα.