Ξανά μανά για την αλληλεξάρτηση

Μιας και η αλληλεξάρτηση παραμένει το καυτό θέμα των ημερών, η κε του μπλοκ τακλάρει σήμερα ένα άκρως ενδιαφέρον κι επίκαιρο κείμενο, που πέτυχε πρόσφατα στο αρχείο του ρίζου. Πριν το παραθέσω όμως, έχει τη σημασία του να διηγηθώ πώς ακριβώς το πέτυχα.

Συζητούσαμε τις προάλλες σε μια παρέα για τον προσυνεδριακό, αν είναι όντως δημοκρατικός κι ουσιαστικός, ή αν οι όροι διεξαγωγής του ήταν περιοριστικοί και απέβαιναν εις βάρος της ουσίας –πχ μικρό σχετικά όριο λέξεων για πολλά και σύνθετα ζητήματα.
{Παρεμπιπτόντως, προχτές στον 902, ο παφίλης σχολίασε ότι ελάχιστοι ασχολήθηκαν στον προσυνεδριακό -και τα μέσα που τον παρακολουθούν- με το κομμάτι του προγράμματος για τα χαρακτηριστικά της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Δίκιο έχει. Νομίζω όμως πως αυτό ήταν το αναμενόμενο τίμημα για το μη διαχωρισμό του προγράμματος από τις θέσεις, σε δύο διακριτές θεματικές ενότητες για το διάλογο. Αυτό παρενθετικά, ως απλή, προσωπική εκτίμηση}.

Παρόλα αυτά η επιτροπή χειρίστηκε αρκετά ελαστικά το ζήτημα των ορίων και δεν έκοψε προφανώς όσες επιστολές το υπερέβαιναν ελαφρά –ή και λιγότερο οριακά. Για του λόγου το αληθές, πήραμε την επιστολή της μαυρούλη, που ήταν μεταξύ των «επίμαχων» κι η οποία φαινόταν και με το μάτι ακόμα μεγαλύτερη από τις υπόλοιπες. Πήραμε λοιπόν το κείμενό της, το περάσαμε σε ένα έγγραφο του word και πατήσαμε καταμέτρηση λέξεων: 1300 κάτι, έλεγε το αποτέλεσμα. Λες όμως να μην πιάνουν οι παραπομπές, που ήταν και μπόλικες; Το μετρήσαμε και μία χωρίς τις παραπομπές και μας βγήκε κοντά στις 1070.
Συνεπώς, αν η επιτροπή διαλόγου ήθελε να πιαστεί από τον τύπο και να κόψει ένα σφόδρα επικριτικό άρθρο, μπορούσε να το κάνει και θα ‘χε όλο το δίκιο με το μέρος της. Το ότι δεν το έκανε απέβη προς όφελος του διαλόγου και αποτελεί σαφή ένδειξη πως για τις 80 περίπου επιστολές που δεν πληρούσαν τα κριτήρια δημοσίευσης, προφανώς υπήρχε κάποιος σοβαρός λόγος. Γιατί κατά τα άλλα η επιτροπή δεν απέκλεισε ούτε τη διαφορετική άποψη, ούτε τη σκληρή κριτική.

Τι σχέση έχουν όλα αυτά με το θέμα μας; Αν προσέξει κανείς την επιστολή της μαυρούλη στην ηλεκτρονική έκδοση του ριζοσπάστη, θα παρατηρήσει στο τέλος της σελίδας μια επιλογή που δίνει στον χρήστη η ιστοσελίδα του ρίζου, παρουσιάζοντας άλλα σχετικά κείμενα ή άρθρα, με παρεμφερή θεματολογία. Πέφτει λοιπόν το μάτι μου σε αυτό το σημείο και σε ένα από τα προτεινόμενα σχετικά κείμενα, με τον τίτλο: η αλληλεξάρτηση των οικονομιών και η δημιουργία της παγκόσμιας αγοράς. Και σκέφτομαι ότι πρέπει να βγήκε τυχαία απ’ το ηλεκτρονικό σύστημα, σαν τραγική ειρωνεία, γιατί η μαυρούλη στην επιστολή της τάσσεται σαφώς κατά της αλληλεξάρτησης κι υποστηρίζει μια αντίθετη ερμηνεία.

Ανοίγω λοιπόν το κείμενο, το διαβάζω κάπως διαγώνια, βλέπω και την υπογραφή στο τέλος και… μου ‘ρχεται τακλάς. Αλλά ας δούμε πρώτα τι λέει το κείμενο, που δεν είναι πολύ μεγάλο εξάλλου.

Το φαινόμενο της αλληλεξάρτησης των οικονομιών, και μαζί με αυτό η διαμόρφωση της παγκόσμιας αγοράς, παρουσιάζεται ως καινοφανές ή τουλάχιστον ότι η επέκτασή του δημιούργησε μια νέα ποιότητα. Ωστόσο, δε χρειάζεται να φέρεις την ταυτότητα του μαρξιστή, προκειμένου να αποδείξεις ότι δεν είναι έτσι. Ηδη από την εποχή τους κιόλας οι ιδρυτές του μαρξισμού περιέγραψαν με μεγάλη ακρίβεια το φαινόμενο της διεθνοποίησης του κεφαλαίου. Εγραφαν συγκεκριμένα: «Η μεγάλη βιομηχανία δημιούργησε την παγκόσμια αγορά που την είχε προετοιμάσει η ανακάλυψη της Αμερικής. Η παγκόσμια αγορά έφερε τεράστια ανάπτυξη στο εμπόριο, στη ναυτιλία και τη συγκοινωνία της στεριάς. Σπρωγμένοι από την ανάγκη η αστική τάξη να βρίσκει μια κατανάλωση των προϊόντων της ολοένα πλατύτερη, απλώνεται επάνω σε όλη την υφήλιο. Της χρειάζεται για να χωθεί παντού, να εγκατασταθεί παντού, να κατασκευάσει παντού συγκοινωνίες. Με τον τρόπο που εκμεταλλεύεται η αστική τάξη την παγκόσμια αγορά έδωσε στην παραγωγή και στην κατανάλωση όλων των χωρών ένα χαρακτήρα κοσμοπολίτικο. Στη θέση της παλιάς εθνικής αυτάρκειας και αυτοτέλειας έρχεται μια ολόπλευρη επικοινωνία, μια ολόπλευρη αλληλεξάρτηση των εθνών» 1.
Σαφώς οι παραπάνω διαπιστώσεις εδράζονταν σε στοιχεία. Στοιχεία που μπορεί να βρει κάποιος όχι μόνο στην εποχή των Μαρξ - Ενγκελς, αλλά και στη μέχρι σήμερα διαδρομή του καπιταλισμού. Αξίζει να σταθούμε σε μερικά από αυτά:
Α. Ο Ερικ Χομπσμπάουμ περιγράφοντας την οικονομική ανάπτυξη του καπιταλισμού κατά την περίοδο 1848-1875 γράφει: «Ανάμεσα στο 1820 και στο 1850 οι εξαγωγές βαμβακερών (αναφέρεται στην Αγγλία) είχαν αυξηθεί κατά 1.100 εκατομμύρια γιάρδες, αλλά μέσα στη δεκαετία 1850-1860 αυξήθηκαν κατά πολύ περισσότερα από 1.300 εκατομμύρια γιάρδες. Η εξαγωγή σιδήρου από το Βέλγιο υπερδιπλασιάστηκε ανάμεσα στο 1851 και το 1857. Στην Πρωσία στο διάστημα 1825-1850, είχαν ιδρυθεί 67 μετοχικές εταιρίες με συνολικό κεφάλαιο 45 εκατομμύρια τάλιρα, αλλά στο διάστημα 1851-1857 ιδρύθηκαν 115 τέτοιες εταιρίες -χωρίς να συνυπολογίσουμε τις σιδηροδρομικές εταιρίες- με συνολικό κεφάλαιο 114,5 εκατομμύρια τάλιρα... Η απασχόληση αυξήθηκε ραγδαία, τόσο στην Ευρώπη, όσο και στις υπερπόντιες χώρες, όπου άνδρες και γυναίκες μετανάστευαν τώρα σε τεράστιους αριθμούς. Ανάμεσα στο 1800 και στο 1840 ο όγκος των διεθνών συναλλαγών δεν είχε καν διπλασιαστεί. Ανάμεσα στο 1850 και στο 1870 αυξήθηκε κατά 260%. Ο,τι μπορούσε να πουληθεί πουλιόταν. Ως το 1875 η Βρετανία είχε επενδύσει στο Εξωτερικό 1 δισεκατομμύριο λίρες στερλίνες -τα 3/4 αυτού του ποσού μετά το 1850- ενώ οι γαλλικές επενδύσεις σε ξένες χώρες υπερδεκαπλασιάστηκαν ανάμεσα στο 1850 και στο 1880» 2.


Β. Ο Κ. Βεργόπουλος γράφει: «Οι ΗΠΑ επενδύουν στο εξωτερικό, κατά την τρέχουσα δεκαετία του '90, 0,5% του ΑΕΠ τους, ενώ οι χώρες με εμπορικό πλεόνασμα, Ιαπωνία και Γερμανία, επενδύουν 1,6 % και 1,4% αντιστοίχως. Από μια άλλη πλευρά οι συσσωρευμένες επενδύσεις κεφαλαίων, εξωτερικής προελεύσεως, δεν αντιπροσωπεύουν στις ΗΠΑ παρά το 1,6 % του συνολικά επενδυμένου κεφαλαίου στη χώρα αυτή. Και περίπου 0,3% - 0,5% στις Ιαπωνία και Γερμανία.
Οσον αφορά τους χρηματιστικούς τίτλους πάσης φύσεως συσσωρευμένους στο εξωτερικό, αντιπροσωπεύουν σήμερα τα 2/3 του ΑΕΠ των 15 πλουσιότερων χωρών του ΟΟΣΑ. Πάντως, σύμφωνα με επίσημους υπολογισμούς, μόνο 2% των συσσωρευμένων τίτλων αντιπροσωπεύουν άμεσες επενδύσεις στο εξωτερικό. Για λόγους ιστορικούς και συγκριτικούς, ας αναφερθεί ότι στη διάρκεια 1870-1914, η Μεγάλη Βρετανία επένδυε ετησίως 8-10% του ΑΕΠ της και 50% του σχηματισμού κεφαλαίου της στο εξωτερικό, ενώ, παράλληλα, οι συσσωρευμένοι στο εξωτερικό χρηματιστικοί τίτλοι αντιπροσώπευαν το 1914 δύο φορές το ΑΕΠ της χώρας αυτής. Η εξειδικευμένη διερεύνηση του J. Tomlinson διαπιστώνει ότι η διεθνής εμπορική και χρηματιστική αλληλοδιείσδυση -δηλαδή το ύψος των χρηματιστικών και εμπορικών εισροών σε σχέση με το ΑΕΠ- τόσο για τη Μεγάλη Βρετανία όσο και για τις λοιπές δυτικοευρωπαϊκές οικονομίες ήταν σαφώς ανώτερη στην περίοδο 1905-1914, σε σχέση με τις επιδόσεις της πρόσφατης δεκαετίας του '80» 3.

Γ. Επίσης, στοιχεία που έχουν να κάνουν με τις εξαγωγές εμπορευμάτων ως ποσοστό του ΑΕΠ αποδεικνύουν πως και πάλι δεν έχουμε να κάνουμε με νέα φαινόμενα εντελώς διαφοροποιημένα από αυτά που υπήρχαν. Παράδειγμα: Οι δυτικές αναπτυγμένες χώρες είχαν το 1890 εξαγωγές ως ποσοστό του ΑΕΠ το 11,7%, οι ΗΠΑ το 6,7%, η Δυτική Ευρώπη το 14,9% και η Ιαπωνία το 5,1%. Τα αντίστοιχα νούμερα για το 1992 ήταν 14,3%, 7,5%, 21,7% και 8,8%. Μάλιστα, το ποσοστό αυτό έφτασε στο υψηλότερο σημείο την περίοδο που προηγήθηκε του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου 4.
Τα όσα παραθέσαμε αποδεικνύουν πως η κινητικότητα του κεφαλαίου, άλλοτε μεγαλύτερη άλλοτε μικρότερη, σαφώς και δεν είναι πρωτόγνωρο φαινόμενο αλλά χαρακτηρίζει έντονα, τουλάχιστον το ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού.
Επιπλέον, πρέπει να σημειώσουμε πως δεν υπάρχει γενικά αλληλεξάρτηση. Η αλληλεξάρτηση των οικονομιών γίνεται πάντα με τους όρους του ισχυρότερου, κάτι που χαρακτηρίζει άλλωστε όλες τις ταξικές κοινωνίες. Η αλληλεξάρτηση, άλλωστε, συνδέεται και με πολλά παράπλευρα φαινόμενα: της ανισόμετρης ανάπτυξης, της οικονομικής και πολιτικής εξάρτησης, της θέσπισης ή της άρσης προστατευτισμών, των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων και των καπιταλιστικών ενοποιήσεων.Ο νόμος της ανισόμετρης ανάπτυξης που διατύπωσε ο Λένιν, εξακολουθεί να ισχύει: «Η ανισομετρία και ο αλματικός χαρακτήρας της ανάπτυξης των διαφόρων επιχειρήσεων είναι αναπόφευκτα στις συνθήκες του καπιταλισμού» 5.
Τέλος, οι υποστηρικτές της άποψης πως η έκρηξη της παγκόσμιας αγοράς είναι νέο φαινόμενο πρέπει να απαντήσουν και στο εξής ερώτημα: η επιβράδυνση των ρυθμών ανάπτυξης, η μείωση των κερδών διαφόρων μονοπωλίων, (π.χ. τηλεπικοινωνίες), η πτώση των λιανικών πωλήσεων, η βουτιά των χρηματιστηριακών δεικτών (με πιο χαρακτηριστική περίπτωση το NASDAQ), τα αδιέξοδα της ιαπωνική οικονομίας κ.ά. αντιστρέφουν άραγε την εικόνα που περιγράφουν και εν γένει το ιδεολόγημα της «παγκοσμιοποίησης»; (το ερώτημα ρητορικό).
Και τώρα μπορούμε να συζητήσουμε επί νέας βάσης.

Ώστε λοιπόν η αλληλεξάρτηση είναι όρος που είχαν αναλύσει και οι κλασικοί· κι όχι μια αντιμαρξιστική αναίρεση της λενινιστικής θεωρίας του ιμπεριαλισμού, που τον χρησιμοποιούσαν κατά κόρον οι δημοσιολόγοι της περεστρόικα. Ώστε λοιπόν ήταν μια νομοτελής τάση που υπήρχε ήδη από την εποχή των κλασικών και την επιβεβαιώνουμε με διάφορα οικονομικά στοιχεία και στις επόμενες περιόδους ανάπτυξης του καπιταλισμού. (Κοίτα να δεις…) Κι η εμβάθυνση αυτής της τάσης –που προϋπήρχε του ιμπεριαλιστικού σταδίου- δε συνιστά πέρασμα σε κάποια καινούρια ποιότητα, παρά αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ανισόμετρης ανάπτυξης του καπιταλιστικού συστήματος. (Γηράσκω αεί διδασκόμενος…)

Και πού τα μαθαίνουμε όλα αυτά; Σε ένα άρθρο που αναδημοσιεύεται από το δεύτερο τεύχος της κομεπ του ίδιου έτους (2002) και μπορείτε να το δείτε εδώ, σε πλήρη μορφή. Και το οποίο είναι γραμμένο από τον…
-από το συγγραφέα του κλασικού βιβλίου «ιμπεριαλισμός κι εξάρτηση», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις κψμ.
-τον αποστολέα αυτής εδώ της –αρκετά κριτικής- επιστολής στον προσυνεδριακό διάλογο του περίφημου 15ου συνεδρίου. Που είχε καταθέσει κι αυτόν τον προβληματισμό σχετικά με την αλληλεξάρτηση στο διάλογο του 18ου συνεδρίου.
-και τον αρθρογράφο που συνέγραψε το κείμενο «ελλάδα: τελικά ιμπεριαλιστική ή εξαρτημένη;», που δημοσιεύτηκε στον εργατικό αγώνα και στο οποίο τακλάρει (χωρίς επαρκή τεκμηρίωση κατά τη γνώμη μου) όσα υποστήριζε σε προηγούμενα άρθρα του.

Μιλάμε φυσικά… για το βασίλη λιόση!

Κι αφού ξεπεράσουμε το αρχικό «σοκ» και τις πρώτες εντυπώσεις, ας προχωρήσουμε και στην ουσία. Η οποία βρίσκεται στην προτελευταία παράγραφο του κειμένου που παραθέσαμε εδώ: δεν υπάρχει γενικά αλληλεξάρτηση! Η αλληλεξάρτηση των οικονομιών γίνεται πάντα με τους όρους του ισχυρότερου, κάτι που χαρακτηρίζει άλλωστε όλες τις ταξικές κοινωνίες. Η αλληλεξάρτηση, άλλωστε, συνδέεται και με πολλά παράπλευρα φαινόμενα: της ανισόμετρης ανάπτυξης, της οικονομικής και πολιτικής εξάρτησης, της θέσπισης ή της άρσης προστατευτισμών, των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων και των καπιταλιστικών ενοποιήσεων.
Κάτι παρόμοιο άλλωστε έλεγε και στην επιστολή του στον προσυνεδριακό διάλογο του 18ου: Αν θεωρούμε ότι το «εξάρτηση» είναι προβληματικό, το αλληλεξάρτηση είναι προβληματικότερο. Δεν μπορεί να αποδώσει τη δυναμική των σχέσεων, συγκαλύπτει τη θέση του ισχυρού, του μεσαίου και του αδύνατου. Αν θεωρούμε ότι κρύβει κινδύνους παρανόησης, ας χρησιμοποιήσουμε άλλους όρους όπως ΑΝΙΣΟΤΙΜΗ αλληλεξάρτηση.
Ο λιόσης δηλ σημειώνει αυτό ακριβώς που ξέχασε αργότερα ως συγγραφέας, ξιφουλκώντας σε ένα ολόκληρο βιβλίο εναντίον της «αλληλεξάρτησης γενικά». Χωρίς να αναφέρεται σε κανένα απολύτως σημείο στην έννοια της ανισότιμης αλληλεξάρτησης.
Κι είναι αυτό ακριβώς που θα έπρεπε να έχει ο καθένας υπ’ όψιν του, ώστε να γίνει μια (ακόμα) πιο γόνιμη και ουσιαστική συζήτηση, αντί για τους γνωστούς μονότονους κι επαναλαμβανόμενους αφορισμούς, που βλέπουμε το τελευταίο διάστημα.