Το παιδαγωγικό ποίημα

Τις προάλλες η κε του μπλοκ παρακολούθησε στο παιδαγωγικό μια πολύ ωραία κι ενδιαφέρουσα βιβλιοπαρουσίαση του κλασικού έργου του μακάρενκο «παιδαγωγικό ποίημα». Λέω ωραία κι ενδιαφέρουσα, όχι μόνο για το περιεχόμενο ενός πραγματικά ξεχωριστού βιβλίου, αλλά και για τη μεστή παρουσίασή του από τον ελισαίο βαγενά, μέλος της κετουκε και υπεύθυνο του τμήματος διεθνών σχέσεων.

Ο ελισαίος είναι (κι αυτός) γνήσιος σοβιετικός κυριούλης, με σαφείς επιρροές από τα φοιτητικά του χρόνια στο λομονόσοφ της μόσχας, όπου τον είχε στείλει το κόμμα με υποτροφία να σπουδάσει. Έχει καλό λέγειν, χαμογελαστή έκφραση, μια απαράτσικη κοιλίτσα και το κλασικό σοβιετικό μουστάκι παλιάς κοπής, που φέρνει λίγο στου μακάρενκο. Και αυτή η σοβιετική ανατροφή τον καθιστούσε ιδανικό εισηγητή για το θέμα της εκδήλωσης.

Ο βαγενάς είπε ότι το παιδαγωγικό ποίημα δεν είναι απλώς ένα ωραίο λογοτεχνικό βιβλίο, αλλά ένα σπάνιο έργο· όχι μόνο γιατί τη συγγραφή του διήρκεσε δέκα χρόνια, από το 25’ μέχρι το 35’, αλλά γιατί αποτύπωνε την τιτάνια μάχη του σοβιετικού λαού να κάνει ένα ιστορικό άλμα και να διαβεί τη νοητή γραμμή της ανθρώπινης προϊστορίας και των εκμεταλλευτικών συστημάτων. Ένα άλμα που παρουσιάζεται με βιωματικό, γλαφυρό κι ενίοτε χιουμοριστικό τρόπο, μέσα από τη ζωή «συνηθισμένων ανθρώπων»· των παιδιών μιας αποικίας (όπως είναι η πιστή μετάφραση του τίτλου από τα ρώσικα) ή ενός παιδικού σταθμού (όπως επέλεξε να το αποδώσει στην πρώτη μετάφραση του έργο, ο ζήνων ζορζοβίλης –αν συγκράτησα καλά το επίθετο), όπου ο βασικός σκοπός είναι η διάπλαση κι η δημιουργία του νέου ανθρώπου. Οι γενικές κατευθύνσεις υπάρχουν, αλλά οι δρόμοι και τα μέσα για την υλοποίησή τους δεν είναι δεδομένα και πρέπει να εφευρεθούν.

Ο βαγενάς αναφέρθηκε παρενθετικά και στην αντικομμουνιστική εκστρατεία της εε: είκοσι χρόνια μετά τις ανατροπές, γιατί γίνεται τέτοια επίθεση ενάντια σε μια «ιδέα που πέθανε», όπως λένε. Και προχώρησε στις απαραίτητες συγκρίσεις: αν στον καπιταλισμό εκατό εκατομμύρια παιδιά υποφέρουν από πείνα και φτώχια στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις και τον τρίτο κόσμο, η επαναστατική ρωσία, ρημαγμένη από συνεχείς πολέμους, είχε να αντιμετωπίσει το εκρηκτικό πρόβλημα 7,5 εκατομμυρίων ορφανών που είχαν μείνει στο δρόμο και κατέληγαν στην επαιτεία, τα ναρκωτικά και τις συμμορίες. Κατόρθωσε όμως με πενιχρά μέσα να εντάξει τα περισσότερα σε ειδικές εργασιακές κολεκτίβες, ακόμα και να σπουδάσει κάποια από αυτά.

Το παιδαγωγικό ποίημα είναι η ιστορία μιας τέτοια κολεκτίβας παιδιών, υπό τη διεύθυνση του αντόν μακάρενκο, και χωρίζεται σε τρία χρονικά μέρη, με βάση την εξέλιξη των παιδιών: από την αλητεία στην αγωνιστική διάπλαση του χαρακτήρα και τη θεωρητική τους διαπαιδαγώγηση με το στοιχείο της αλληλεγγύης και τα χαρακτηριστικά της νέας ζωής: συμμετοχή, λογοδοσία, υπευθυνότητα. Κι απ’ την επιτυχία της κολεκτίβας γκόρκι –η οποία πήρε το όνομά της από το γνωστό ρώσο συγγραφέα*- στην «εξαγωγή» του παραδείγματος και των τροφίμων της, σε μια μεγαλύτερη κολεκτίβα (το σταθμό του κουριάζ), όπου υπήρχε ως ενδεχόμενο κι ο κίνδυνος της οπισθοδρόμησης για τα παιδιά του γκόρκι, αλλά τελικά τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά.

(*Υπ’ όψιν ότι ο γκόρκι είχε αναγκαστεί να απομακρυνθεί σε μικρή ηλικία απ’ το σπίτι του και γνώριζε από πρώτο χέρι τα προβλήματα και τις δυσκολίες που είχαν να αντιμετωπίσουν. Και η εξέλιξή του αποτελούσε πρότυπο για τα παιδιά της κολεκτίβας, που διατηρούσαν αλληλογραφία με το συγγραφέα και είχαν την τύχη να τους επισκεφτεί προσωπικά στο σταθμό τους).

Παρόλα αυτά οι τότε σοβιετικοί ιθύνοντες, που ανήκαν στη σχολή της λεγόμενης ελεύθερης αντι-αυταρχικής παιδαγωγικής, αντιμετώπιζαν με καχυποψία τις παιδαγωγικές μεθόδους του μακάρενκο. Τον κατηγορούν για στενό πρακτικισμό και ροπή προς τη στρατιωτικοποίηση (ξεχνώντας σε ποια περίοδο και σε τι περιβάλλον λειτουργεί), ενώ θεωρούν την εργασιακή άμιλλα μεταξύ των ομάδων της κολεκτίβας κατάλοιπο του καπιταλιστικού ανταγωνισμού! Ο μακάρενκο θεωρεί τους επικριτές του «παιδαγωγούς του ολύμπου», που ζουν στον ουρανό κι ενδιαφέρονται μόνο για τις ιδέες, μακριά από την ζωντανή πραγματικότητα. Απορρίπτει τη λογική του ανθρώπου που «αυτοαναπτύσσεται» σαν αέριο και κατακτά αυθόρμητα την κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση, τονίζοντας τη σημασία της καλλιέργειας –για να μην ξεπηδήσουν αυθόρμητα αγριόχορτα.

Ο μακάρενκο αρνείται να βάλει νερό στο κρασί του και εξωθείται στην παραίτηση από τη θέση του, όχι όμως και από την υπόθεση που υπερασπίζεται. Μερικά χρόνια αργότερα αναλαμβάνει την ευθύνη της παιδικής κομμούνας τζερζίνσκι, που σε αντίθεση με τις προηγούμενες δε βασίζεται στην αγροτική οικονομία, αλλά είναι βιομηχανική επιχείρηση· κι εξιστορεί την εξέλιξη αυτού του σταθμού στο βιβλίο «σημαίες στους πύργους», που δυστυχώς δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Στο παιδαγωγικό ποίημα πάντως –το οποίο έχει μεταφερθεί και στη μεγάλη οθόνη- έχει δώσει ήδη τα βασικά σημεία που καθόρισαν την παιδαγωγική του μέθοδο και πρακτική.

Παράλληλα στο άρθρο του «ο σκοπός της διαπαιδαγώγησης» τονίζει τη διαλεκτική αλληλεπίδραση της ομάδας (κολεκτίβας) και της προσωπικότητας του ατόμου. Ωστόσο δε διατύπωσε ποτέ κάποιο ολοκληρωμένο θεωρητικό σύστημα ή κάποιο συνολικό εκπαιδευτικό σχέδιο, γιατί είχε επίγνωση του μέτρου της δουλειάς του (που εξειδίκευε σε κολεκτίβες με ορφανά παιδιά) καθώς και της πολυπλοκότητας της εκπαιδευτικής διαδικασίας, που θα καθιστούσε μια λεπτομερή περιγραφή - πέρα από τις βασικές αρχές- άχρηστη και πιθανόν επιζήμια. Εξάλλου ο μακάρενκο πέθανε σχετικά νέος, την πρωταπριλιά του 39’, λίγο καιρό αφού είχε κάνει αίτηση για να γίνει μέλος του κόμματος.

Πολλοί επιχειρούν να ερμηνεύσουν αυτή τη μεγαλειώδη προσπάθεια και τους παράγοντες που την καθόρισαν αποστειρωμένα, μακριά από το κίνητρο της σοσιαλιστικής αλλαγής μιας χώρας που από «αγράμματη» έγινε πρωτοπόρα στις επιστήμες. Όπως είχε πει κι ένας μεγάλος έλληνας παιδαγωγός, ο δ. γληνός, η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση είναι μια βαθιά πολιτική πράξη κι απαιτεί συνολικές κοινωνικο-πολιτικές αλλαγές. Οι ιδέες του μακάρενκο λοιπόν δε θα μπορούσαν να εμφανιστούν, πόσο μάλλον να λειτουργήσουν εκτός της σοβιετικής ένωσης. Δεν ήταν δηλ απλώς κάποιες ιδέες που έπεσαν σε εύφορο έδαφος, αλλά καρπός αυτών ακριβώς των αλλαγών που συντελούνταν στη σοβιετική κοινωνία.

Οι σοβιετικοί έφτιαξαν πολυτεχνικά σχολεία βασισμένοι και στις σημειώσεις των κλασικών για τη σημασία της εργασίας στην εξέλιξη της ανθρώπινης προσωπικότητας –η οποία αποτέλεσε τον πυρήνα της θεωρίας της δραστηριότητας και της πρωτοπόρας σοβιετικής ψυχολογίας, σε αντίθεση με το φροϋδικό ρεύμα και την αστική παιδαγωγική. Η τελευταία αντιλαμβάνεται την ανάπτυξη του παιδιού ως ανάπτυξη των ενστίκτων του είτε ως απόρριψή τους και προσαρμογή του ενήλικα στο καταπιεστικό κοινωνικό περιβάλλον.

Οι σοβιετικοί αντιθέτως αντιλαμβάνονταν την διαπαιδαγώγηση ως μια εξελικτική διαδικασία στην οποία παρεμβάλλεται το σύνολο της κοινωνίας, όπου όλοι ανεξαιρέτως μπορούν να διαπαιδαγωγηθούν, να αφομοιώσουν, να δράσουν και να αλλάξουν. Κατέρριψαν δηλ τους ταξικούς φραγμούς, αλλά και τις αντιλήψεις του βιολογικού αναγωγισμού –κάποιοι παίρνουν τα γράμματα, άλλοι όχι- καθιερώνοντας ως βάση την υποχρεωτική μόρφωση για όλους. Και αυτή η διαδικασία δεν ερχόταν σε αντίθεση με την ανθρώπινη φύση και τα ένστικτα, αλλά βασιζόταν ακριβώς στην κοινωνική φύση του ανθρώπου.

Όλα τα παραπάνω είχαν κι αντίστοιχη πρακτική σημασία, καθώς απαντούσαν στο ερώτημα αν «προηγείται η μάθηση ή η διαπαιδαγώγηση» και στις προτεραιότητες που έθετε κάθε κοινωνικό σύστημα. Ο καπιταλισμός στερεί τη μόρφωση από το λαό, γιατί χρειάζεται φτηνό εργατικό δυναμικό, καταρτισμένο με κουτσουρεμένη μάθηση και συγκεκριμένες δεξιότητες· που να είναι ευέλικτο κι υπάκουο, σκύβοντας το κεφάλι σε ό,τι του επιβάλουν. Ενώ το σοσιαλιστικό σύστημα καλλιεργεί τη δίψα για μάθηση, προχωρά όμως πέρα από αυτό, στην ολόπλευρη διαπαιδαγώγηση του ατόμου. Γιατί όπως είπε ένας ρώσος παιδαγωγός: αν ο άνθρωπος μείνει μόνο μαθητής, τότε παύει να είναι άνθρωπος.

Αυτό δε σημαίνει ότι το σοβιετικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν είχε αδυναμίες και προβλήματα –ειδικά μετά την απομάκρυνση από τις σοσιαλιστικές νομοτέλειες στη σφαίρα της οικονομίας και το αρνητικό αντίκτυπό τους στο εποικοδόμημα. Αλλά αυτά τα προβλήματα δεν είχαν καμία σχέση με όσα βιώνουμε σήμερα, καθώς ο σοσιαλισμός είχε λυμένα βασικά ζητήματα που ο καπιταλισμός ούτε μπορεί ούτε θέλει να λύσει.

Ο βαγενάς έκλεισε την εισηγητική του τοποθέτηση σημειώνοντας πως το παιδαγωγικό ποίημα αποτελεί φάρο για το σημερινό κομμουνιστή παιδαγωγό και το ρόλο του στο σχολείο, που πρέπει να δίνει το προσωπικό παράδειγμα της θυσίας, της ανιδιοτέλειας και της μάχης ενάντια στο βόλεμα και τη μοιρολατρία. Και κάλεσε τους μελλοντικούς δασκάλους και παιδαγωγούς να σταθούν στο ύψος των περιστάσεων και να αποτιμήσουν-υπερασπίσουν με μετρημένο και κριτικό τρόπο την πλούσια σοβιετική πείρα.

Επειδή πάντως αυτή η παρουσίαση βασίζεται στο δικό μου τρόπο πρόσληψης και κάποιες βιαστικές σημειώσεις, που αναμφίβολα φτωχαίνουν την εισήγηση του ε.β, θα ήταν ευχής έργο να δημοσιευτεί στον κυριακάτικο ρίζο –ή και τον 902- για να είναι προσβάσιμη από τον καθένα.

Ακολούθησε ο δεύτερος ομιλητής κι η εισήγησή του για τα φαινόμενα σχολικού εκφοβισμού (bulling), αλλά για να είμαι ειλικρινής δεν την παρακολούθησα με το ίδιο ενδιαφέρον, αν και έθετε ένα καίριο θέμα που παρουσιάζεται συχνά με στρεβλό ή υπερβολικό τρόπο (ανεξέλεγκτη παιδική-εφηβική παραβατικότητα) τσουβαλιάζοντας διάφορες μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς στο γενικό όρο βία, προκειμένου να δικαιολογήσει την επιβολή αυταρχικών σχολικών κανονισμών, που θα διαμορφώνουν πειθήνια στρατιωτάκια, κυρίως κριτικό πνεύμα και δυνατότητα αμφισβήτησης.

Στο κλείσιμο ο βαγενάς έκανε μια μικρή αναφορά και στο κορυφαίο πολιτικό γεγονός του 19^ου συνεδρίου, από την οποία ξεχώρισα την κατακλείδα: όχι άλλους αγανακτισμένους, χρειαζόμαστε αποφασισμένους.

Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο ήταν κι η παρουσία του άλλου σοβιετικού κυριούλη, του περικλή παυλίδη, που γνωρίζει καλά τόσο τον ελισαίο, από τα χρόνια του λομονόσοφ, όσο και το αντικείμενο της εκδήλωσης: το παιδαγωγικό ποίημα και τις μεθόδους του μακάρενκο. Μπορεί να μη μίλησε τελικά σχετικά με το δεύτερο –και είναι κρίμα, γιατί θα άνοιγε μια ωραία συζήτηση- αλλά μίλησε με τον πρώτο στο τέλος της εκδήλωσης, μετά από πολλά χρόνια, και πέτυχαν μια ιστορική συμφιλίωση, αντί του καθιερωμένου αίσιου τέλους –χάπι εντ.

Όπως στις παλιές καλές σοβιετικές ταινίες..