Goodbye Lenin

Με αφορμή τη σημερινή επέτειο της πτώσης του τείχους (ένα είναι το τείχος) η κε του μπλοκ βγάζει στην επιφάνεια το νίκο αντωνάκο που έκρυβε μέσα της για την κριτική της ταινίας goodbye lenin. Η πρώτη φορά που την είδα ήταν στο σινεμά και βγήκα από την αίθουσα με τις χειρότερες εντυπώσεις, γιατί είχα πάει με προδιάθεση και ισχυρά αντανακλαστικά. Τα οποία βρήκαν αρκετές αφορμές και στην ίδια την ταινία να ερεθιστούν. Πχ οι πρώτες σκηνές με τα τζάμια και τα γυαλικά του σπιτιού να τρίζουν από τις ερπύστριες των τανκς στη στρατιωτική παρέλαση της λδγ. Και η άρρωστη μάνα του πρωταγωνιστή, που παραμένει φαινομενικά πιστή ως το τέλος στη λδγ και τα ιδανικά της, αλλά σε κάποια στιγμή λυγίζει και εξομολογείται πως έχει μετανιώσει που δεν ακολούθησε τον πατέρα της οικογένειας στην απόδρασή του στη δυτική γερμανία.

Γράφω παραπάνω «και στην ίδια την ταινία», γιατί η αρνητική προδιάθεση και η ενεργοποίηση των αντανακλαστικών μου οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στον ‘περίγυρο’ της ταινίας, τις κριτικές και την πρώτη ανάγνωση που τη συνόδευαν κατά την προβολή της στον κινηματογράφο (πχ μια καταδίκη του ανελεύθερου καθεστώτος, του σταλινισμού που κατέρρευσε, κτλ) και δευτερευόντως στο περιεχόμενό της.

Χρειάστηκαν μερικές προβολές ακόμα, για να περάσω στη δεύτερη και την τρίτη ανάγνωση. Βασικά όμως χρειάστηκε να λειτουργήσει καταλυτικά η σύγκριση και αντιπαραβολή με τις πολυβραβευμένες «ζωές των άλλων» και τον χυδαίο τρόπο που εκμαίευαν συναισθηματικά τη συμφωνία του θεατή με το πολιτικό τους συμπέρασμα, χρησιμοποιώντας μια σειρά προβλέψιμα κλισέ: τον κοιλαρά υπουργό, τη μεταστροφή του ανήσυχου καλλιτέχνη (που μέχρι τότε ήταν αφοσιωμένος στο καθεστώς), τους αλλοτριωμένους ασφαλίτες της στάζι που ικανοποιούνται σεξουαλικά με πόρνες, τη διαφθορά και τη σαπίλα που σκέπαζαν τα πάντα, und so weiter, und so weiter…

Και στο goodbye lenin υπάρχει, όπως είδαμε, κριτική και σάτιρα στα στραβά και τις αδυναμίες της λδ-γερμανικής κοινωνίας. Η μάνα αγνοεί τις κοσμογονικές αλλαγές κι απορεί πώς παραδόθηκε τόσο γρήγορα το αυτοκίνητο –πριν κλείσει καν πενταετία από την παραγγελία του. Ο γιος της βάζει να δει μαγνητοσκοπημένα προγράμματα και δελτία ειδήσεων, που έπαιζαν εναλλάξ τα ίδια ακριβώς θέματα και μπορούσαν να ξαναπαιχτούν αυτούσια μερικούς μήνες αργότερα, χωρίς να αλλάξει τίποτα. Και η σοβιετική φίλη του πρωταγωνιστή (άλεξ) αποδεικνύεται πιο αλλοτριωμένη και από τους δυτικούς, συμβολίζοντας θαυμάσια την παρακμή της πατρίδας και του λαού της στα χρόνια της περεστρόικα.

Η ειδοποιός διαφορά είναι πως o φον ντόνερσμαρκ (ζωές των άλλων) παρουσιάζει μηδενιστικά και με λεπτομέρειες ένα κοινωνικό σύστημα που δε γνώρισε ποτέ από πρώτο χέρι. Και μιλάει για τις ζωές των «άλλων», των ανατολικών, συμπληρώνοντας τα κενά της διήγησής του με τα στερεότυπα της δυτικής προπαγάνδας. Αντιθέτως ο (επίσης δυτικογερμανός) μπέκερ (goodbye lenin) αφήνει αρκετές αιχμές για το καπιταλιστικό σύστημα –που απείχε πολύ από τον παράδεισο που υποσχέθηκαν στους λδ-γερμανούς: πχ την πολύ άσχημη αντιμετώπιση του πρωταγωνιστή από την καπιταλιστική τράπεζα που αρνείται να δεχτεί εκπρόθεσμα τα ανατολικά μάρκα του. Και την καταναλωτική αλλοτρίωση της αδελφής του και του γαμπρού του –ακόμα και του πατέρα του που πέρασε στην άλλη μεριά και τους ξέχασε πολύ γρήγορα, φτιάχνοντας καινούρια ζωή κι οικογένεια.

Το goodbye lenin καταφέρνει να κρατήσει λεπτές ισορροπίες, στέλνοντας έναν τρυφερό, νοσταλγικό αποχαιρετισμό στο σοσιαλισμό που γνωρίσαμε, με παιδική σχεδόν αγάπη για τη μητέρα πατρίδα, κι όχι ένα χαιρέκακο «στα τσακίδια» των νικητών που ξαναγράφουν την ιστορία. Το άγαλμα του λένιν δεν γκρεμίζεται, ούτε αποκαθηλώνεται ατιμωτικά, αλλά ανελήφθη στους ουρανούς –εν είδει εφόδου- με ένα ελικόπτερο (καμία σχέση με το αργεντινάσο και τα δικά μας αγανακτισμένα «ουστ»). Και η αποσβολωμένη μητέρα του άλεξ (κριστιάν) που κοιτάει το βλαδίμηρο να φεύγει και παθαίνει σαν κι αυτόν το δεύτερο εγκεφαλικό επεισόδιο, αποτυπώνει πολύ γλαφυρά την αμηχανία της παγκόσμιας κοινής γνώμης, καθώς έβλεπε τον κραταιό υπαρκτό σοσιαλισμό να γκρεμίζεται. Κι είναι ίσως η πιο χαρακτηριστική απεικόνιση της υπαρξιακής αγωνίας των κομμουνιστών (και όχι μόνο) της εποχής, που είχε συμπυκνώσει άριστα στους απαράδεκτους ο σπύρος παπαδόπουλος με το περίφημο ρητορικό ερώτημα: τι έγινε ρε παιδιά; Μας την πέσανε;

Να μας ξανάρθεις...

Η παραμυθένια εξέλιξη της λδγ στο τέλος είναι μια ουτοπική εναλλακτική ιστορία, που ως ένα βαθμό εκφράζει το μύχιο πόθο πολλών λδ-γερμανών –ενδεχομένως και του σκηνοθέτη. Που κατά βάθος θα ονειρεύονταν τη ddr μια πραγματικά ανώτερη κοινωνία, με ικανή ηγεσία, που δε θα έχανε το τρένο της ετε και θα ενσωμάτωνε αυτή με τη δύναμή της τη δυτική γερμανία. Ουσιαστικά ο μπέκερ δίνει απάντηση και σε ένα δύσκολο θεωρητικό ερώτημα: αν μπορεί να υπάρξει σοσιαλισμός στους τοίχους ενός μόνο δωματίου, της κατάκοιτης μητέρας του άλεξ.

Κι αυτό μας οδηγεί σε ένα ακόμα επίπεδο ανάγνωσης της ταινίας, που δεν είναι ιδιαίτερα θετικό κι αισιόδοξο. Η άρρωστη μητέρα (πατρίδα) μπορεί να συμβολίζει παράλληλα και το λδ-γερμανικό λαό, με την απλότητα και τις αντιφάσεις του, που ξαφνιάζεται όταν ξανασυναντά μετά από χρόνια τις σβάστικες στον τοίχο του ασανσέρ κι είναι ασφαλής μόνο όσο παραμένει στο τείχος που ξανάχτισε ο γιος (το κόμμα) και δεν αφήνει τίποτα να το διαπεράσει και να επηρεάσει την οικιακή γαλήνη. Έτσι όμως αφήνει αδύναμο κι απροετοίμαστο το λαό για τη ζώσα πραγματικότητα, που βρίσκει τρόπο να τρυπώσει από τις χαραμάδες και τα παράθυρα, για να ανατρέψει τα πάντα.

Ο στόχος του σοσιαλισμού μοιάζει λοιπόν μ’ ένα γλυκό, παιδικό παραμύθι, σαν αυτό που ετοίμασε ο άλεξ για τη μητέρα του κι αυτή –όπως κι εμείς- είχε την ανάγκη να το πιστέψει. Αλλά ήταν φτιαγμένο από μπαγιάτικα υλικά, σαν τις κονσέρβες και τα τρόφιμα που βρήκε ο μικρός σε ένα εγκαταλειμμένο σπίτι και τα σέρβιρε στη μητέρα του με δικό μας περιτύλιγμα για να κρύψει το αστικό περιεχόμενο. Συνεπώς το όραμα αυτό είχε ημερομηνία λήξης κι ήταν καταδικασμένο να αποτύχει.

Μπορεί να πει κανείς πως επιλέγοντας τις ίσες αποστάσεις το goodbye lenin μένει στην πεπατημένη του τρίτου δρόμου, που προσπαθεί τάχα να συνδυάσει τα θετικά από κάθε κοινωνικό σύστημα και σε μια αντίστροφη ανάγνωση καταδικάζει τα αρνητικά τους, εφαρμόζοντας τη «θεωρία των δύο άκρων».

Ωστόσο, πέρα από την αρνητική προδιάθεση που μπορεί να προκαλέσει αρχικά ο τίτλος (και δεν χρησιμοποιήθηκε τυχαία από τους απόγονους του μανιαδάκη), η ταινία εντάσσεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο στο ανερχόμενο τότε κύμα της ostalgie, της ρομαντικής νοσταλγίας για αυτό που ήταν η ddr. Το οποίο μπορεί να φαίνεται (και όντως είναι) ουτοπικό κι αδιέξοδο σε τελική ανάλυση, παράλληλα όμως είναι γνήσια αυθόρμητο, δηλ τίμιο κι ειλικρινές. Κι αυτή είναι η βασική αίσθηση που μπορεί να κρατήσει κανείς στο τέλος από την ταινία. Έστω κι αν του πάρει μερικές προβολές παραπάνω για να τη βρει και να την εμπεδώσει.