Τρίτη 6 Μαρτίου 2012

Είκοσι επιστολές σε ένα φίλο

H 5η μάρτη είναι μια μέρα με διπλή σημειολογία για τους κομμουνιστές, καθώς συμπίπτουν δύο σημαντικές επέτειοι. Τα γενέθλια του μαρξ (1818) κι ο θάνατος του συντρόφου με το μουστάκι (1953), την ίδια ακριβώς ημερομηνία (τότε τουλάχιστον ανακοινώθηκε). Είναι ζήτημα βέβαια ποιο από τα δύο αποτελεί σταθμό, ή μάλλον τι είναι λόγος χαράς και τι όχι για κάθε αναγνώστη, η ιστορική μνήμη ή ο θάνατος καθαυτός, αλλά δε θα σταθούμε σε αυτό σήμερα.

Στη γέννηση του κάρολου, αναφερθήκαμε εμμέσως στην τελευταία ανάρτηση, με τη μετάφραση κάποιων από τα πρώτα του κείμενα. Σήμερα θα σταθούμε στη δεύτερη επέτειο, για το θάνατο του στάλιν, μέσα από την οπτική της κόρης του, της σβετλάνας αλληλούγεβα, κι όσα γράφει γι’ αυτόν και το περιβάλλον του στο βιβλίο της «είκοσι επιστολές σ’ έναν φίλο», που έχει κυκλοφορήσει και στα ελληνικά (αν και σήμερα μόνο σε παλαιοπωλεία και δημοτικές βιβλιοθήκες μπορεί να το βρει κανείς).

Πρόκειται για μια άλλη ματιά στο στάλιν, πραγματικά διαφορετική κι ανθρώπινη, όχι όμως πολιτική, γιατί η αλληλούγεβα –που κράτησε το επίθετο της μητέρας της- αδιαφορεί μεν για τα πολιτικά, αλλά ουσιαστικά υποστηρίζει τη στροφή του εικοστού συνεδρίου κι αποδέχεται τις κατηγορίες που καταλογίστηκαν στον πατέρα της. Το βιβλίο εξάλλου είναι γραμμένο ακριβώς στην χρουτσοφική περίοδο, δέκα χρόνια μετά το θάνατο του πατέρα της, αλλά εκδόθηκε μετά την καθαίρεση του νικήτα, οπότε η αλληλούγεβα θεώρησε ότι αναβίωσε το «παλιό πνεύμα» και κατέφυγε στη δύση όπου κι έβγαλε το βιβλίο της.

Σε αυτό λοιπόν μπορεί να βρει κανείς κάποιες άγνωστες, «ανεκδοτολογικές» πτυχές του στάλιν, όπως για παράδειγμα ότι δεν του άρεσε η ηλιοθεραπεία ή ότι δεν ήξερε κολύμπι. Παρόλα αυτά ο θρύλος λέει ότι έσωσε από βέβαιο πνιγμό την –τότε- μέλλουσα δεύτερη γυναίκα του, που ήταν εικοσιδύο χρόνια νεότερή του κι αυτοκτόνησε το 1932, σε ηλικία 31 ετών, σε μια περίοδο που οι αυτοχειρίες γνωστών προσωπικοτήτων ήταν μάλλον σύνηθες φαινόμενο (πιο γνωστή σε εμάς είναι η περίπτωση του μαγιακόφσκι). Κι αυτό μολονότι η σοβιετική κοινωνία βρισκόταν σε πλήρη κίνση κι άλλαζε εκ βάθρων, με το πρώτο πεντάχρονο πλάνο, την κολεκτιβοποίηση, την προετοιμασία για τον επικείμενο πόλεμο κτλ. Οπότε εύλογα προκύπτει το ερώτημα. Πώς συμβάδιζαν τόσα προσωπικά αδιέξοδα με μια τόσο ηρωική συλλογική προσπάθεια;

Μετά το θάνατο της γυναίκας του, ο στάλιν ένιωσε προδομένος κι απομονωμένος, σύμφωνα με την κόρη του. Άρχισε να κοιτάζει με καχυποψία το περιβάλλον του και να μην εμπιστεύεται κανέναν. Είναι χαρακτηριστικό ότι επέλεγε μόνος του τα φάρμακά του κι εμπιστευόταν μόνο ένα γιατρό (που τον απομάκρυνε παρόλα αυτά το 48’).

Αυτό όμως επέτεινε την εσωτερική του μοναξιά και δημιουργούσε ένα φαύλο κύκλο. Παρά τη δύναμη του χαρακτήρα του, ο στάλιν κατέστη σχετικά ευάλωτος. Κάτι που εκμεταλλεύτηκε ο μπέρια, για να διαβάλει στο στάλιν τους πιο κοντινούς του ανθρώπους και να τους εκτοπίσει. Κατά τη γνώμη της αλληλούγεβα ο λαβρέντης βρισκόταν πίσω κι από τη δολοφονία του κίροφ –που επέτεινε το κλίμα καχυποψίας και έδωσε το έναυσμα για τη «μεγάλη εκκαθάριση». Βεβαιώνει επίσης ότι ο πατέρας της είχε άριστες σχέσεις με τον κίροφ και του στοίχισε πολύ η απώλειά του.

Όλα αυτά συνέβαλαν στην σταδιακή απομάκρυνση των κοντινών ανθρώπων του στάλιν: φίλων, πολιτικών συντρόφων (ενουκίτζε, μπουχάριν), ακόμα και του υπηρετικού προσωπικού. Αυτοί παράλληλα αποτελούσαν και το περιβάλλον των παιδικών χρόνων της αλληλούγεβα που έβλεπε ξαφνικά το παρελθόν της να «ξηλώνεται». Το αποτέλεσμα ήταν η αντικατάστασή τους από «δουλικούς αυλικούς», που έκαναν τα πάντα για να κερδίσουν την εύνοια του στάλιν. Κι έτσι ο τελευταίος βούλιαζε περισσότερο στη μοναξιά του. Αφενός γιατί έβισκε αφόρητες όλες αυτές τις εκδηλώσεις λατρείας στο πρόσωπό του. Κυρίως όμως επειδή δεν είχε πλέον κανένα γύρω του, που να μην τον αντιμετωπίζει υπολογιστικά, αλλά ως ίσος προς ίσο, με κριτικό πνεύμα και το θάρρος της γνώμης.

Περιγράφοντας την απομόνωση αυτή η κόρη του λέει ότι αισθανόταν σα να του μιλούσε από τους πρόποδες ενός βουνού, ενώ αυτός στεκόταν στην κορυφή κι αδυνατούσε να ακούσει οποιονδήποτε. Σε γενικές γραμμές όμως σκιαγραφεί έναν πατέρα τρυφερό, που της ζητούσε να τον διατάξει διάφορα πράγματα κι αυτός υπέγραφε στην αλληλογραφία τους ως πατερούλης (sic), σαν ένα είδος παιχνιδιού μεταξύ τους, με δικό τους εσωτερικό κώδικα.

Σε άλλο σημείο τον παρομοιάζει με μαύρη τρύπα που κατέστρεφε όποια ζωή έμπαινε στο πεδίο δράσης του, εννοώντας πρωτίστως τα άτομα της οικογένειάς του. Το πιο βασικό όμως είναι ότι ο στάλιν αρνούταν κατηγορηματικά να τυγχάνουν ειδικής αντιμετώπισης οι δικοί του άνθρωποι. Κι αν ένας δικός του προσπαθούσε να τον μεταπείσει για την περίπτωση κάποιου συλληφθέντα που αντιμετώπιζε κατηγορίες, εξοργιζόταν γιατί πίστευε ότι προσπαθούν να αξιοποιήσουν την γνωριμία ή τη συγγένειά τους, για να του αλλάξουν γνώμη.

Η αλληλούγεβα θεωρούσε το πατέρα της αντικειμενικά συνυπεύθυνο και συνένοχο του μπέρια, τονίζοντας όμως τη ραδιουργία του τελευταίου που είχε καταφέρει να τον τυλίξει με ‘ασιατικές’ κολακείες και να τον παρασέρνει έντεχνα στα συμπεράσματα που κατασκεύαζε. Προσπαθεί να υπερασπίσει τον στάλιν σε καθαρά προσωπικό, συναισθηματικό επίπεδο και θεωρεί ανεξήγητη την επιρροή που του ασκούσε ο μπέρια –που τον παρουσιάζει ως ένα αντίγραφο του ρασπούτιν.

Η αλληλούγεβα λέει ότι ο στάλιν ήταν ένας γεωργιανός που είχε εκρωσιστεί πλήρως, λάτρευε τη ρωσία –ακόμα και τη σιβηρία- κι αποστρεφόταν τις εκδηλώσεις λατρείας των συμπατριωτών του, που του έστελναν επανειλημμένες φορές πολλά δώρα, τα οποία συνήθως επιστρέφονταν ή κατέληγαν στις κρατικές αποθήκες. Στο βιβλίο παρουσιάζει έναν άνθρωπο σχεδόν πουριτανό, που απεχθανόταν τις πολυτέλειες και δεν αναζήτησε ποτέ τα υλικά πλούτη. Λέει επίσης ότι δε συμπαθούσε τους εβραίους και για αυτό αρνήθηκε να συναντήσει τον πρώτο άντρα της κόρης του (ο δεύτερος άντρας της ήταν ο γιος του μακαρίτη τότε ζντάνοφ, αλλά στη συνέχεια χώρισε κι από αυτόν).

Γενικώς ο στάλιν ήταν ένας άνθρωπος λαϊκός, αλλά ιδιαίτερα καλλιεργημένος, που του άρεσε μεταξύ άλλων να παρακολουθεί στον «ιδιωτικό» του κινηματογράφο στο κρεμλίνο, πολλά καινούρια έργα σε πρώτη προβολή. Η λαϊκότητα αυτή όμως δεν έγινε ποτέ το άλλοθι για κάποια αποτυχία ή το στρατηγικό έλλειμμα της ηγεσίας, όπως πχ στην ελληνική περίπτωση.

Πολύ δυνατό σε συναισθήματα είναι και το πρώτο κεφάλαιο όπου η αλληλούγεβα περιγράφει το θάνατο του πατέρα της, τις τελευταίες του στιγμές και τις πρώτες αντιδράσεις των κοντινών της ανθρώπων και του υπηρετικού προσωπικού που έκλαιγε γοερά για τον θάνατο του κυρίου του. Αργότερα τα μέλη του αντιμετωπίστηκαν ως ένα είδος κτερίσματος, και στην ουσία «θάφτηκαν» μαζί του, ή στην καλύτερη εκτοπίστηκαν σε απόμακρα μέρη.

Το βιβλίο αυτό ξανάρθε στην επικαιρότητα με το θάνατο της αλληλούγεβα, τον περασμένο δεκέμβρη. Στην περίπτωσή της όμως η λαϊκή φράση για το μήλο που πέφτει κάτω από τη μηλιά δε βρήκε εφαρμογή. Η αλληλούγεβα είχε μάλλον αστική ανατροφή κι αξίες, που τις αναζήτησε στη δύση, μετά την άνοδο του μπρέζνιεφ στην εξουσία –επί νικήτα έτρεφε ακόμα ελπίδες για κάποιον στοιχειώδη ‘εκδημοκρατισμό’.

Είχε επίσης βαθιά πίστη στον θεό, ο οποίος «αντιπροσωπεύει το καλό και το δίκαιο και νικάει πάντα στο τέλος». Όταν ήταν μικρή ωστόσο ειρωνευόταν τη θρήσκα γιαγιά της και τη ρωτούσε μαζί με τα ξαδέρφια της πού ακριβώς βρίσκεται ο θεός, αφού δεν τον βλέπουν και δεν πιάνουν παρά αέρα κοπανιστό, όταν απλώνουν τις χούφτες τους.

Τελικά το δικό της «καλό» νίκησε με 30 χρόνια καθυστέρηση, κι η ίδια έζησε αρκετά για να το προλάβει και να δει τι σήμαινε στην πράξη, πριν πεθάνει στα 87 της χρόνια και πάρει μαζί της τις αναμνήσεις ενός ολόκληρου κόσμου. Έμεινε πίσω όμως ο προβληματισμός για το είδος των συνειδήσεων που διέπλαθε η σοβιετική κοινωνία και τη διαπαιδαγώγηση που τους έδινε. Μαζί με την υπόμνηση για το πόσο δύσκολο και σύνθετο καθήκον είναι τελικά ο μετασχηματισμός των συνειδήσεων στην κοινωνία του μέλλοντος.
Κι ίσως να είναι με αυτή την έννοια, που δυναμώνει η ταξική πάλη στο σοσιαλισμό, όπως έλεγε ο σύντροφος με το μουστάκι..

12 σχόλια:

ένας στρατολάτης είπε...

Τολμώ να πω πως με μια πρώτη ματιά το πορτρέτο που φιλοτεχνείται εν συντομία σ'αυτό το ποστ μοιάζει αρκετά μ'αυτό που περιέγραφε ο Έρενμπουργκ στο "Άνθρωποι, Χρόνια, Ζωή". Και μένει η μόνιμη απορία για την ανάδειξη του Μπέρια σε φόβο και τρόμο εχθρών και -κυρίως- φίλων.

Ανώνυμος είπε...

Ρε τι μας νοιάζουν αυτά με τις πατάτες τι έγινε;

Ανώνυμος είπε...

Ο Μπέρια ήταν επαναστάτης και διεθνιστής.

Δεν ήταν ποτέ ούτε αντισημίτης, ούτε μεγαλορώσος, όπως ο Σουσλόφ, ο Χρουστσόφ και ο Μπρέζνιεφ.

Το γεγονός ότι φορτώθηκε όλο το μίσος και το μένος των αντισταλινικών ψευτοκομμουνιστών που καβαλήσανε την ηγεσία του ΚΚΣΕ μετά το 1956, ότι ουσιαστικά εκτελέστηκε από την υπεραντιδραστική συμμαχία σουσλοφικών - Ζούκωφ χωρίς ποτέ να διεξαχθή ανοιχτή πάλη για να μαθευτεί ποιες γραμμές πάλεψαν, ότι ακριβώς κατηγορήθηκε για την αποστρατιωτικοποίηση της οικονομίας και τη διάθεση για αύξηση των καταναλωτικών αγαθών για τις μάζες, δείχνει ότι ήταν από τη σωστή, επαναστατική πλευρά.

Τα προσωπικά του χαραχτηριστικά είναι δευτερεύοντα και δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι η Αλληλούγιεβα τα έχει καταλάβει σωστά...

Ανώνυμος είπε...

Έχει γενικά ενδιαφέρον να ξαναδιαβάσει κανείς τα «Δέκα γράμματα σ’ έναν φίλο» της μακαρίτισας της Σβετλάνας, αν κι επιβάλλεται η δέουσα —θα έλεγα άκρα— προσοχή, κυρίως εξαιτίας των πολλών αντιφάσεων, στις οποίες πέφτει η συγγραφέας μεταξύ όσων γράφει η ίδια σ’ αυτό της το βιβλίο, σ’ οσα γράφει σε ύστερα βιβλία της, ιδίως στο τελευταίο της («Ένα βιβλίο για τα εγγόνια μου: Ταξίδι στην πατρίδα», Νέα Υόρκη 1991), στις διάφορες κατά καιρούς συνεντεύξεις της και στις ιστορικά αξιόπιστες μαρτυρίες τρίτων προσώπων. Γεγονός είναι πάντως ότι και από το βιβλίο αυτό αναδύεται μια τελείως διαφορετική εικόνα του ανθρώπου Ι. Β. Στάλιν απ’ αυτήν που μας συνήθισε η εικοστοσυνεδριακή προπαγάνδα επί δεκαετίες.
Θα προσθέσω εδώ κάτι που γράφει ένας από τους εγκυρότερους γνώστες της βιογραφίας του Ι. Β. Στάλιν και κύριος επιμελητής της συνέχισης της έκδοσης των «Απάντων» του στα ρωσικά, ο Ρ. Ι. Κοσολάποφ στο βιβλίο του «Τον λόγο έχει ο σύντροφος Στάλιν» (τελευταία έκδοση: Μόσχα 2002). Αφορά το πότε και ποια γεγονότα έφεραν τον Στάλιν σε κατάσταση συγκλονισμού μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, δηλαδή την περίοδο 1917–1953. Τρεις είναι οι μαρτυρήσιμες αυτές περιπτώσεις. Το πρώτο γεγονός ήταν όταν ο Β. Ι. Λένιν του έγραψε με αφορμή την γνωστή από τηλεφώνου σύγκρουση μεταξύ του Στάλιν και της συζύγου του Λένιν Ν. Κρούπσκαγια, ότι αν δεν ζητήσει συγνώμη, θα σκεφτεί να διακόψει κάθε μεταξύ τους (Λένιν και Στάλιν) σχέση (5/3/1922). Το τρίτο γεγονός ήταν η επίθεση της χιτλερικής Γερμανίας κατά της ΕΣΣΔ (22/6/1941). Και το δεύτερο γεγονός που άπτεται του βιβλίου της Σβετλάνας ήταν η αυτοκτονία της γυναίκας του Στάλιν Ναντιέζντας Αλληλούγιεβα στις 8/11/1932. Σημειωτέον πως η αυτοκτονία, όπως αναφέρει ρητά ο Μόλοτοφ σε αναμνησιακές του διηγήσεις (Φέλιξ Τσούγιεφ, «Εκατόν σαράντα συναντήσεις με τον Μόλοτοφ: Από το ημερολόγιο του Φ. Τσούγιεφ», Μόσχα 1991), δεν είχε όπως η χρουστσοφική κι εικοστοσυνεδριακή προπαγάνδα επιμελώς διάδωσε, το παραμικρό πολιτικό κίνητρο, αλλά ήταν απονενοημένη πράξη ζηλοτυπίας για ασήμαντη αφορμή.
Κλείνοντας: Κρίμα που δεν έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά από τα γεωργιανά (όχι τόσο δύσκολο αφού δεν είναι λίγοι οι Έλληνες που γεννήθηκαν κι έζησαν στην Γεωργία και γνωρίζουν την γλώσσα) τα λίγα νεανικά ποιήματα του Ι. Β. Στάλιν, θα άξιζε πραγματικά τον κόπο!

Μη απολιθωμένος (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής

Ανώνυμος είπε...

Ο Μαρξ γεννηθηκε Μαιο και όχι Μαρτιο.

Ανώνυμος είπε...

Όντως 5 Μαΐου είναι τα γενέθλια του Μαρξ... Άσχετα με το τι διαδίδει η αστική προπαγάνδα και ο χρουτσοφικός ρεβιζιονισμός..!

Κ.Μ. είπε...

ginete na skanaroume to vivlio auto gia na to diavasoume, giati einai ontos disevreto kai sta agglika kostizei arketa (kai episis den to exw vrei se pdf)?

Ανώνυμος είπε...

Το κείμενο του ρωσικού πρωτότυπου του βιβλίου της Σβετλάνας «Είκοσι γράμματα σ’ έναν φίλο» —από παραδρομή χθες έγραψα «Δέκα» αντί «Είκοσι», pardon!— βρίσκεται για τους ρωσομαθείς εδώ:

http://lib.ru/MEMUARY/ALLILUEWA/letters.txt

Η αγγλική μετάφραση του βιβλίου διατίθεται από αρκετά διαδικτυακά παλαιοβιβλιοπωλεία, αλλά, δυστυχώς, χρειάζεται πιστωτική κάρτα (μπρρρρρ!!!). Με την ελληνική μετάφραση, η οποία θα πρέπει να είναι μετάφραση της μετάφρασης, δηλ. μετάφραση από τα αγγλικά, δεν ξέρω τι γίνεται. Αν θυμάμαι πάντως καλά και δεν με απατά η μνήμη μου, είχε κυκλοφορήσει επί χούντας.

Μη απολιθωμένος (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής

Ανώνυμος είπε...

" Η λαϊκότητα αυτή όμως δεν έγινε ποτέ το άλλοθι για κάποια αποτυχία ή το στρατηγικό έλλειμμα της ηγεσίας, όπως πχ στην ελληνική περίπτωση." τι εννοεις;

Ανώνυμος είπε...

Επειδή δεν τα παίρνω εύκολα και κάπου με έχει μπερδέψει το θέμα, θέλω αν είναι εύκολο να δευτερολογήσει ο σύντροφος με τη πέτρα στο κεφάλι και να εξηγηθεί σχετικά με το σκεπτικό της ανάρτησης και την κουβέντα που θέλει να ανοίξει. Οκ, κάποια κατεύθυνση δίνει στη τελευταία του παράγραφο αλλά θέλω περισσότερα .

Φαμφάρας

Αναυδος είπε...

Δυστυχώς όπως αποδεικνύει συνεχώς η ζωή η συνέπεια και η επαναστατικότητα δεν κληρονομούνται (αναμενόμενο από βιολογική σκοπιά). Τα 20 γράμματα σε ενα φιλο δεν ειναι ιστορια αλλα κουτσομπολιο συνεπως οσα γραφει θα πρεπει να φιλτραρονται με προσοχη. Η Πολινα Ζεμτσουζινα η γυναικα του Μολοτοφ συνελληφθη επι Σταλιν και κρατηθηκε περιπου 4 χρονια στις φυλακες. Ο λογος (μάλλον) οι παρεες της και οι διασυνδεσεις τους με το νεοτευκτο κρατος του Ισραηλ. Απελευθερωθηκε μονο μετα τον θανατο του. Ωστοσο πολλα χρονια μετα δεν ανεχοταν κανενα να μιλα μπροστα της επικριτικά για τον Σταλιν. Ο Μπερια ικανοτατος οργανωτης και ο βασικος συντελεστης της κατασκευης της σοβιετικης ατομικης βομβας. Απο οτι γραφει ο γιος του Σεργκο (με την ιδια επιφυλαξη οπως και με την Σβετλανα) δεν ηταν κομμουνιστής !!!

Μπρεζνιεφικό απολίθωμα είπε...

Στρατολάτη δεν έχω υπ' όψιν μου αυτό το βιβλίο του έρενμπουργκ, αλλά έχω αρκετές επιφυλάξεις για τη δική του πορεία μετά το 56'.

Η κε του μπλοκ παραδέχεται την πλάνη της, κάνει δημόσια την αυτοκριτική της, αλλά ακολουθεί πιστά την αρχή της δημοσιογραφίας που λέει: μην αφήνεις μια μικρή λεπτομέρεια να σου χαλάσει μια ιστορία. Ζήσε μάρτη μου να φας τριφύλλι.
Παρόλα αυτά η διπλή σημειολογία παραμένει. Δέκα χρόνια ακριβώς πριν το θάνατο του στάλιν, είχε γίνει η μεγαλειώδης συγκέντρωση στην αθήνα που ματαίωσε τα σχέδια των ναζί για επιστράτευση.

Κ.Μ, αν παραμένεις ακόμα στη λδ του βορρά μπορείς να αναζητήσεις το βιβλίο στη δημοτική βιβλιοθήκη στην εθνικής αμύνης και να το φωτοτυπήσεις. Στην αθήνα ίσως να υπάρχει σε παλαιοπωλεία της οδού ιπποκράτους.

-" Η λαϊκότητα αυτή όμως δεν έγινε ποτέ το άλλοθι για κάποια αποτυχία ή το στρατηγικό έλλειμμα της ηγεσίας, όπως πχ στην ελληνική περίπτωση."
Εννοώ ότι εδώ υπήρχε το άλλοθι -κι είχε βάση- για την ταξική, λαική καταγωγή του κουρέα ιωαννίδη και του επιλοχία σιάντου πχ, η οποία δικαιολογούσε εν μέρει και το στρατηγικό έλλειμμα της ηγεσίας. Τόσο ήξεραν, τόσο μπόρεσαν. Πολύ διαφορετικές σίγουρα οι συνθήκες στη ρωσία, αλλά εκεί δεν βάρυνε αυτός ο παράγοντας.

Νομίζω κι εγώ ότι το βιβλίο είχε κυκλοφορήσει επί χούντας. Ίσως οι ιθύνοντες του καθεστώτος πίστευαν ότι είχαν μιας πρώτης τάξης ευκαιρία να διαβάλλουν και να απομυθοποιήσουν την προσωπικότητα του στάλιν ή την εμβέλεια της εσσδ με το βιβλίο της κόρης του που είχε αυτομολήσει στη δύση. Αλλά δεν τους βγήκε κι αυτό είναι ίσως το πιο σημαντικό σημείο, όπως το επισημαίνει κι ο μη απολιθωμένος φίλος από τη βαλτική. "Γεγονός είναι ότι και από το βιβλίο αυτό αναδύεται μια τελείως διαφορετική εικόνα του ανθρώπου Ι. Β. Στάλιν απ’ αυτήν που μας συνήθισε η εικοστοσυνεδριακή προπαγάνδα επί δεκαετίες". Πέραν αυτού δεν έχει κάποια ιδιαίτερη αξία. Είναι απλώς ένα ευχάριστο ανάγνωσμα, λίγο πριν τον ύπνο.

Κατά τα άλλα τα σχόλια είναι ελεύθερα κι ο καθένας μπορεί να το πάει όπου θέλει.