Ο μαυρουδέας για τον ιμπεριαλισμό

Σε αυτή την ανάρτηση η κε του μπλοκ παρουσιάζει συνοπτικά την παρέμβαση του μαυρουδέα στη βιβλιοπαρουσίαση του βιβλίου του λιόση «ιμπεριαλισμός κι εξάρτηση» βάσει των σημειώσεων που κράτησε κατά τη διάρκειά της (οπότε αυτονόητα τυχόν κενά ή άστοχες διατυπώσεις και στρεβλώσεις βαραίνουν αποκλειστικά εμένα).

Μετά από κάποια εισαγωγικά σχόλια, ο μαυρουδέας μπήκε στην ουσία σχετικά με το περιεχόμενο του βιβλίου, το οποίο θίγει πέντε βασικά ζητήματα: την θεωρία του ιμπεριαλισμού, την θεωρία της εξάρτησης, την ελληνική περίπτωση, τη συζήτηση στα πλαίσια της ελληνικής αριστεράς (όπου άφησε την απαραίτητη μπηχτή για την ηγεσία του κκε και την τραγική της θέση απέναντι στο μνημόνιο) και το πρακτικό πολιτικό διακύβευμα της περιόδου.

Στο πρώτο ζήτημα έχουμε αρχικά την προσπάθεια του μαρξ να συγκροτήσει μια ενιαία θεωρία για το διεθνές καπιταλιστικό σύστημα. Η θεωρία του ιμπεριαλισμού εμφανίστηκε σε μια ενδιαφέρουσα συγκυρία, όπου η θεωρητική ορθοδοξία του κλασικού φιλελευθερισμού, με διανοητές ολκής όπως ο ρικάρντο, κατέρρευσε ξαφνικά.

Η φιλελεύθερη σχολή εκτιμούσε ότι οι εμπορευματικές σχέσεις είναι αμοιβαία επωφελείς για τα συμβαλλόμενα μέρη (ακόμα και για τις αποικίες) δημιουργώντας έναν επίγειο παράδεισο, όπου δεν υπάρχουν οξυμένοι ανταγωνισμοί. Κι αυτή η αντίληψη αποτυπωνόταν –εάν πρόλαβα να σημειώσω καλά- στο έργο του σάμουελσον και τη θεωρία του ρικάρντο περί συγκριτικών πλεονεκτημάτων.

Η αντίληψη αυτή κλονίστηκε στα τέλη του 19^ου αιώνα, με την πρώτη μεγάλη δομική κρίση του καπιταλισμού στα 1873 και την «αναπάντεχη» -για τους αστούς οικονομολόγους- επιστροφή στον προστατευτισμό. Διαψεύστηκε παταγωδώς η βασική ιδέα των φιλελεύθερων για τις ήπιες μορφές του ελεύθερου ανταγωνισμού που δεν οδηγεί σε οικονομικές και πολιτικές-στρατιωτικές συγκρούσεις. Μια ιδέα που συνοψίστηκε στη γνωστή φράση του σουμπέτερ: οι μπίζνες δε θέλουν πόλεμο.

Πατέρας της σύγχρονης έννοιας του ιμπεριαλισμού είναι ο αιρετικός αστός χόμπσον, που έκανε μια πρώτη συνεκτική –και κάπως πρόωρη- ανάλυση του φαινομένου. Το βασικό της πλεονέκτημα είναι ότι εντοπίζει τις ρίζες του στη σφαίρα της οικονομίας και πηγαίνει από το οικονομικό στο πολιτικό. Το μειονέκτημα είναι ότι θεωρούσε τον ιμπεριαλισμό παρέκκλιση από την ομαλή πορεία ανάπτυξης του καπιταλισμού και θεωρούσε ότι μπορεί να διορθωθεί με μεταρρυθμίσεις.

Ο χίλφερντινγκ ήταν ο πρώτος εκπρόσωπος του μαρξισμού που χρησιμοποίησε τον όρο και τον «πολιτογράφησε» στο λεξιλόγιό του. Η δική του θεώρηση του διεθνούς οικονομικού συστήματος ξεκινούσε επίσης από την οικονομία κι αντιμετώπιζε την εξέλιξή του ως μια συγκρουσιακή (και όχι αρμονική) πορεία, που είχε χαμένους και κερδισμένους.

Σε γενικές γραμμές ήταν μια πρωτοποριακή δουλειά, που είχε ωστόσο σοβαρά προβλήματα, καθώς η αντίληψη του χίλφερντινγκ για τον καπιταλισμό της εποχής του ήταν συγγενής με τις σύγχρονες θεωρίες περί καζινο-καπιταλισμού και τις μαρξίζουσες –αλλά όχι μαρξιστικές- αναλύσεις του κώστα λαπαβίτσα (σε αυτό το σημείο περίμενα να επεκταθεί περαιτέρω, αλλά προτίμησε να μην το κάνει).

Αρκετά σημαντική ήταν κι η θεωρητική συμβολή της ρόζας λούξεμπουργκ, που έδρασε περίπου την ίδια εποχή με το βλαντίμιρ λένιν. Ο λένιν εμπλούτισε την θεωρία του ιμπεριαλισμού με την διάκριση σταδίων (όχι με την πολιτική έννοια) στην εξέλιξη του καπιταλισμού. Παράλληλα, με τη μπροσούρα του (πανφλέτα) για τον ιμπεριαλισμό κάνει συγκεκριμένη ανάλυση για το πρόγραμμα και τα πολιτικά καθήκοντα της εποχής του (και όχι δια πάσα νόσο), ενώ τα πιο «βαριά οικονομικά» περιέχονται στα τετράδια για τον ιμπεριαλισμό.

Έκτοτε ωστόσο η θεωρία του λένιν για τον ιμπεριαλισμό δεν αντιμετωπίστηκε ευμενώς, από εχθρούς και φίλους. Ένα τυπικό παράδειγμα της δεύτερης κατηγορίας είναι το υπερ-αριστερό κάποτε ρεύμα που κατέληξε να εντοπίζει τη βασική αντιθετική σχέση μεταξύ των «μητροπόλεων» και των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών. Μια λογική που συμπυκνώθηκε στην παράφραση της ρήσης των κλασικών από το μάο «καταπιεσμένα έθνη όλου του κόσμου, ενωθείτε», υποβαθμίζοντας έτσι την προτεραιότητα της ταξικής πάλης.

Αυτή ήταν η πρώτη παρέκκλιση από τη λενινιστική θεωρία για τον ιμπεριαλισμό. Η δεύτερη που έχει ευρεία διάδοση κυρίως στο εξωτερικό, είναι η θεωρία της παγκοσμιοποίησης, που έχει ευρεία διάδοση κυρίως στο εξωτερικό, είναι η θεωρία της παγκοσμιοποίησης, η οποία είναι η εκδίκηση των φιλελεύθερων απέναντι στο λένιν, καθώς απορρίπτει στις διάφορες μορφές της (αιρετικές ή ορθόδοξες) τη θεωρία του κι επιστρέφει στις ιδέες του χόμπσον και του κάουτσκι (υπερ-ιμπεριαλισμός).

Τυπικό δείγμα αυτής της προσέγγισης είναι η ανάλυση του χάρβεϊ στο βιβλίο νέος ιμπεριαλισμός, την οποία ο μαυρουδέας χαρακτήρισε μεσοβέζικη κι αδύναμη (wet, μεταφορικά στα αγγλικά).

Αυτά ως προς το πρώτο κομμάτι. Ως προς την έννοια της εξάρτησης ο μαυρουδέας έκανε έναν διαχωρισμό μεταξύ της πολιτικής έννοιας και της οικονομικής θεωρίας της εξάρτησης, οι οποίες δεν ταυτίζονται πάντα. Κατά τις δεκαετίες 60-70 αναπτύχθηκε ένα ισχυρό ρεύμα με ετερόκλιτες αφετηρίες, από αιρετικούς αστούς μέχρι ριζοσπάστες μεταρρυθμιστές, το οποίο τα τελευταία χρόνια εκφράστηκε στο «λατινοαμερικάνικο δομισμό» και την επιδίωξή του να οικοδομήσει μια πιο κλειστή οικονομία, για να την περιφρουρήσει από τον ιμπεριαλισμό των γιάνκηδων.

Το ισχυρό σημείο αυτής της προσέγγισης είναι ότι έθετε χρήσιμα προτάγματα για τη σοσιαλιστική μετάβαση. Το βασικό πρόβλημα όμως ήταν ότι ακολουθούσε μια πολιτική σταδίων και συμμαχίας με την αστική τάξη, η οποία οδήγησε σε τραγωδίες.

Η πολιτική διαδρομή της έννοιας της εξάρτησης έβαλε στο επίκεντρό της τις σχέσεις ανισοτιμίας και την εκμετάλλευση των ανίσχυρων οικονομιών από τις ισχυρότερες. Αυτό ήταν το αντικείμενο των επεξεργασιών του κουκουέ ήδη από το μεσοπόλεμο, και της μελέτης του μπελογιάννη για το ξένο κεφάλαιο στην ελλάδα. Αυτή ήταν επίσης κι η βασική αντίληψη της εδα, που εκφράστηκε στα βιβλία του χατζηαργύρη και του μπενά, αλλά σκόνταφτε πολιτικά στην «εθνική αστική τάξη», η οποία δεν ήρθε ποτέ, δε θα ερχόταν κι αν ερχόταν θα έπαιζε τελείως διαφορετικό ρόλοαπό αυτό που πίστευε η εδα. Στη συνέχεια ήρθε το πασοκ το οποίο οικειοποιήθηκε κι εκφύλισε με χυδαίο τρόπο (και) αυτές τις έννοιες.

Από τη δεκαετία του 90, η θεωρία της εξάρτησης παύει να είναι δημοφιλής κι εγκαταλείπεται τόσο στην αστική της εκδοχή –όπου τη διαδέχεται το ιδεολόγημα του εκσυγχρονισμού, της ευρωπαϊκής μεγάλης ιδέας και της «ισχυρής ελλάδας» που μπαίνει στην πρώτη ταχύτητα της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας- όσο και στην αριστερή της. Η αριστερά στην πλειοψηφία της εγκαταλείπει τον όρο, εν μέρει με σωστό σκεπτικό αλλά και με μερικές πλήρως λανθασμένες πτυχές.

Ο μαυρουδέας άσκησε κριτική στις θέσεις και τις «Θέσεις» του μηλιού, ο οποίος «είναι φίλος, με σοβαρή προσφορά κι έργο, αλλά έχει πέσει τραγικά έξω στο θέμα του ιμπεριαλισμού και παίρνει εξαιρετικά προβληματικές θέσεις». Καθώς στο τελευταίο βιβλίο του, όχι μόνο θεωρεί την ελλάδα ιμπεριαλιστική χώρα που ανήκει στην πρώτη βαθμίδα του καπιταλισμού, αλλά στην ανάλυσή του καταργείται στην ουσία ο ιμπεριαλισμός.

Παράλληλα άσκησε κριτική και στην πολιτικά αδιέξοδη κι επιστημονικά ανεπαρκή θεωρία της αλληλεξάρτησης, η οποία περιγράφει τα πάντα και τίποτα, με το κουκουέ να κάνει απλώς μια κακή αντιγραφή του μηλιού.

Φτάνοντας στον επίλογο ο μαυρουδέας είπε ότι σήμερα το ζητούμενο για τη μαρξιστική θεωρία του ιμπεριαλισμολύ είναι η επαναθεμελίωσή της. Ο μαρξισμός δεν είναι βαγγέλιο, αλλά δυναμική θεωρία με βασικά σωστή δομή κι αδυναμίες που χρήζουν διόρθωσης. Το πρόβλημα που μπαίνει μπροστά στη μαρξιστική ανάλυση και την πολιτική πρακτική είναι οι ανισότιμες σχέσεις και η εκμετάλλευση μεταξύ χωρών. Κι αυτό δε μπορεί να λυθεί με χαζοχαρούμενες μεταμοντέρνες νεοκεϋνσιανές θεωρίες (παγκοσμιοποίηση, χρηματιστικοποίηση κτλ).

Κατά τη δική του γνώμη το ιμπεριαλιστικό σύστημα είναι μια πυραμίδα με πάνω και κάτω πατώματα, όπου υπάρχει ιεραρχία, περιορισμοί και διαφορετικές βαθμίδες ελευθερίας κι οι χώρες μπορούν να αλλάζουν θέση. Επί της ουσίας δηλ –κατά τη δική μου αντίληψη τουλάχιστον- αυτό που έκανε ήταν να περιγράψει (χωρίς να κατονομάσει) το βασικό σχήμα της θεωρίας του ολοκληρωτικού καπιταλισμού, στο οποίο εν παρόδω ασκείται σκληρή κριτική στο βιβλίο του λιόση. Κι αυτό είναι κάτι που το συνήθιζε ο μαυρουδέας, ήδη από τον καιρό που μιλούσε στις εκδηλώσεις και τις ημερίδες του κόμματος.

Αντί κατακλείδας, κράτησα μια σκόρπια σημείωση από το κλείσιμο του μαυρουδέα, για το βασικό πολιτικό ζήτημα του μνημονίου, που είναι υπαρκτό και κρίσιμο, αλλά παρουσιάζεται με ψευδείς απολήξεις (αντιμνημονιακό μέτωπο κτλ).

Και με αυτό έφτασε στο τέλος κι ο λόγος πέρασε στους επόμενους.