Ελευθερία

Οι αστοί ιδεολόγοι μας έχουν γανιάσει με την έννοια της ανελευθερίας και το πόσο ανελεύθερα ήταν τα σοσιαλιστικά καθεστώτα.
Πέρα από την κλασική κριτική, ότι δηλ η ελευθερία στον καπιταλισμό είναι ελευθερία του κεφαλαίου να εκμεταλλεύεται τους εργάτες (που αποτυπώνεται ανάγλυφα στις περιβόητες τέσσερις ελευθερίες της συνθήκης του Μάαστριχτ) υπάρχει ένα ακόμα χαρακτηριστικό που πρέπει να επισημάνουμε. Ότι δηλαδή η ελευθερία όπως ορίζεται από την αστική σκοπιά ορίζεται αρνητικά. Ελευθερία από κάποια πράγματα, από κάποιους περιορισμούς, πχ από τους δασμούς της φεουδαρχικής εποχής και τις εθνικές νομοθεσίες.
Στον αντίποδα, οι αστοί έχουν τραγική αδυναμία να ορίσουν θετικά την έννοια της ελευθερίας. Είναι ο διαχωρισμός που κάνει στο πολύ αξιόλογο βιβλίο του "ο φόβος μπροστά στην ελευθερία" ο φροϋδομαρξιστής Έριχ Φρομ, ανάμεσα στην "ελευθερία από" και την "ελευθερία για να".
Ο άνθρωπος του μεσαίωνα ήταν περιορισμένος, συνήθως δεν γνώριζε τίποτα άλλο πέραν του τόπου που γεννήθηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του, αλλά είχε έναν συγκεκριμένο ρόλο στη ζωή του που τον έκανε να αισθάνεται ότι η ύπαρξή του έχει νόημα.
Αντίθετα ο άνθρωπος της καπιταλιστικής κοινωνίας έχει απελευθερωθεί από την δουλοπαροικία, είναι τυπικά ελεύθερος, αλλά είναι έρμαιο της αλλοτρίωσης, νιώθει ότι η ζωή του δεν έχει νόημα και γι' αυτό είναι πρόθυμος να απεμπολήσει βασικές ελευθερίες που κατέκτησε με τον φιλελευθερισμό και την ανάδειξη της ατομικότητας στο όνομα κάποιων συλλογικών ιδεολογιών, που του παρέχουν την χαμένη ασφάλεια και το χαμένο νόημα της ζωής του.
Έχει απελευθερωθεί τυπικά, αλλά δεν ξέρει τι να κάνει αυτή του την ελευθερία και προτιμά να την απεμπολήσει για να καταπολεμήσει τις ανασφάλειές του.
Κι επειδή ο Φρομ διατηρεί πάντα τις αναφορές του στον φρόιντ, παραλληλίζει αυτή την ανασφάλεια με αυτή που νιώθει ένα παιδί μόλις αποχωριστεί τον χαμένο παράδεισο, δηλ την κοιλιά της μάνας του, όπου ένιωθε ασφαλές.

Ο Φρομ κάνει αυτή την ανάλυση για να δώσει μια ψυχολογική ερμηνεία στο φαινόμενο του φασισμού και της μαζικής αποδοχής του από τις λαϊκές μάζες. Στο νου του έχει την πατρίδα του τη γερμκανία και τους ναζί. Δε βάζει όμως σε πολύ καλύτερη μοίρα τη σοβιετική ένωση (ούτε άλλωστε την καπιταλιστική δύση, μολονότι ζει στην αμερική).
Αν για τον καπιταλισμό τα πράγματα είναι ξεκάθαρα και η ελευθερία έχει ευτελή, τυπικό χαρακτήρα (τον οποίο αποδίδει πολύ καλά αν δεν κάνω ο Ανατόλ Φρανς όταν λέει ότι αυτό έγκειται στην ελευθερία να κοιμόμαστε όλοι κάτω από τον ίδιο ουρανό, ο πλούσιος στο άνετο κρεβάτι του κι ο άστεγος κάτω από τις γέφυρες του Τάμεση), πρέπει να μας απασχολήσει πολύ σοβαρά η έννοια της ελευθερίας στον σοιαλισμό-κομμουνισμό.

Η γενική αρχή ότι είναι η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας είναι μια πολύ σημαντική και χρήσιμη αφετηρία.
Ο αστός και ο μικροαστός κολλάνε στην έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου. Οι ελευθερίες του καπιταλισμού υπάρχουν θεωρητικά για κάθε άτομο, ως ατομικά δικαιώματα, αλλά έχουν τυπικό και ψευδεπίγραφο χαρακτήρα. Η τυπική λογική αντιλαμβάνεται ως περιοριστική την ταξική σκοπιά της ελευθερίας (την περιορίζει σε μία τάξη).
Η δικτατορία του προλεταριάτου όμως δεν είναι περιοριστική, γιατί το προλεταριάτο δεν θέλει να απελευθερώσει μόνο τον εαυτό του και να γίνει κυρίαρχη τάξη εις βάρος των υπολοίπων, αλλά να απελευθερώσει μαζί με το ίδιο ολόκληρη την ανθρωπότητα από τις ταξικές κοινωνίες και την προϊστορία του ανθρώπινου είδους.

Η αλήθεια είναι, ότι ως συνήθως κολλάμε στην πράξη. Η δικτατορία του προλεταριάτου είναι δικτατορία ακριβώς γιατί θα αναγκαστεί να πάρει κάποια διοικητικά μέτρα προσωρινού χαρακτήρα ενάντια στους εκμεταλλευτές.
Πόσο προσωρινός θα είναι αυτός ο χαρακτήρας όμως; Γιατί στη σοβιετική ένωση πλάι στην θετική έκφραση της ελευθερίας, δηλ της ελευθερίας για να, υπήρχαν τόσοι περιορισμοί που την έκαναν σε ευρείες μάζες αποκρουστική και σε κάθε περίπτωση έδιναν πατήματα στους ιδεολογικούς, πολιτικούς μας αντιπάλους; Και τι γίνεται όταν κάποιες ελευθερίες είναι κατακτημένες στο καπιταλιστικό στρατόπεδο και δυσκολευόμαστε να τις εφαρμόσουμε στον σοσιαλισμό; (πχ η ελευθερία μετακίνησης. το τείχος του βερολίνου ήταν απαραίτητο για να σταματήσει η αφαίμαξη ανθρώπινου επιστημονικού δυναμικού από τη δυτική καπιταλιστική γερμανία).

Όπως και να 'χει, μια μαρξιστική ανάλυση της έννοιας της ελευθερίας στις σημερινές συνθήκες, που να ενσωματώνει τα νέα δεδομένα, δεν στερείται νοήματος. Όπως δε στερείται νοήματος κι ο προβληματισμός πάνω σε κάποιες αξίες που φαινομενικά διεκδικούν τον τίτλο των διαχρονικών, ανιστορικών και πανανθρώπινων.
Βλέπε παράδειγμα, την ελευθερία της έκφρασης, που τόσο πολύ μας βασάνισε, και το κάνει εν μέρει ακόμα.