Περί κατάρρευσης

Άφησα αρκετό καιρό την ψηφοφορία δίπλα ασχολίαστη. Είναι καιρός να ασχοληθούμε τώρα με αυτήν.

Ας σκεφτούμε καταρχήν σε ποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή, την λέξη κατάρρευση και να δούμε κατά πόσο ταιριάζουν στην περίπτωση της ΕΣΣΔ.
Λέμε συνήθως ότι κάποιος κατέρρευσε σαν χάρτινος πύργος, ή πύργος από τραπουλόχαρτα. Και αν πρόκειται για άνθρωπο, τότε εννοούμε ότι κατέρρευσε στα καλά καθούμενα, ενώ κανείς δεν το περίμενε, χωρίς κάποια εξωτερική επίδραση.
Όμως ή "κατάρρευση" της ΕΣΣΔ, ούτε στα καλά καθούμενα έγινε (αν και ξάφνιασε τους μη υποψιασμένους που ήταν και η πλειοψηφία), ούτε χωρίς εξωτερική επίδραση. Και μπορεί να δικαιολογείται εν μέρει ο παραλληλισμός με τον χάρτινο πύργο, από τον πάταγο που προκάλεσε η διάλυση και το ξαφνικό του όλου πράγματος, όμως η ΕΣΣΔ δεν ήταν ένας χάρτινος γίγαντας που κατέρρευσε στο πρώτο φύσημα. Χρειάστηκε κάτι πολύ παραπάνω από φύσημα, συντονισμένο και οργανωμένο από πολλές πλευρές.

Στον αντίποδα. Μπορούμε να φανταστούμε τη σοβιετική ένωση σαν ένα οικοδόμημα. Και ένα οικοδόμημα μπορεί να καταρρεύσει (και μάλιστα σαν χάρτινος πύργος, αν αυτό γίνει ξαφνικά και θεαματικά όπως έγινε στην εσσδ). Και επιπλέον η χρήση του όρου, δεν αποκλείει απαραίτητα τα εξωτερικά αίτια. Πχ, ένα κτίριο μπορεί να καταρρεύσει κι από ένα σεισμό. Εννοείται όμως ότι όσο πιο δυνατό είναι ένα κτίριο, όσο πιο γερά θεμέλια έχει, τόσο πιο δύσκολα θα καταρρεύσει. Και η εσσδ είχε ιδιαίτερα σαθρά θεμέλια στα τέλη της δεκαετίας του 80.
Αυτή λοιπόν είναι μια αρκετά ολοκληρωμένη προσέγγιση, διόλου χυδαία. Μη χυδαία γιατί δεν αγνοεί τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξαν τα εξωτερικά αίτια. Και ολοκληρωμένη, γιατί συνυπολογίζει και τις αδυναμίες του εσωτερικού παράγοντα.

Από τα παραπάνω αξίζει να κρατήσουμε και τον παραλληλισμό της Σοβ. Ένωσης με άνθρωπο. Ήταν κι αυτή ένας ζωντανός οργανισμός, με ακμή και παρακμή, επιτεύγματα και δυσκολίες που οδήγησαν στον πολιτικό της θάνατο. Κι έζησε 74 χρόνια, πάνω-κάτω όσο είναι το προσδόκιμο ζωής του σύγχρονου ανθρώπου (όχι όμως στη σημερινή Ρωσία, όπου μετά το 91 ο μέσος όρος έχει πέσει κάτω από τα 60!).
Όταν μιλάμε για έναν ανθρώπινο οργανισμό είναι πολύ δύσκολο να προσδιορίσεις τα αίτια του θανάτου. Αναμφισβήτητα η ασθένεια που επέφερε τον θάνατο στο τελικό στάδιο ήταν η περεστρόικα του γκορμπατσόφ. Αυτό όμως ήταν μόνο το τελικό χτύπημα. Ο άνθρωπος μπορεί να πεθάνει κι από μια απλή γρίπη στα γεράματα (αν έχει καταπονηθεί ο οργανισμός, ή προσβληθεί από έιτζ). Τυπικά η αιτία θανάτου είναι η γρίπη, ουσιαστικά όμως θα είμαστε σχολαστικοί που χάνουν την ουσία αν μείνουμε μόνο σε αυτό.
Πώς προέκυψε η γρίπη; Γιατί ήταν τόσο αδύνατος ο οργανισμός; Τι κατέστρεψε το "ανοσοποιητικό σοβιετικό σύστημα" και επικράτησε τόσο εύκολα αυτός ο ιός; Αυτά είναι τα ουσιαστικά ερωτήματα που καλούμαστε να απαντήσουμε (κι όχι να επικεντρωθούμε στον ιό γκόρμπι, που υπό άλλες συνθήκες το πολύ-πολύ να έφερνε λίγο συνάχι).
Συμπερασματικά, ο θάνατος της ΕΣΣΔ, όπως κι οποιοδήποτε άλλος θάνατος, είναι συνισταμένη πολλών παραγόντων. Είναι στενοκεφαλιά και μονομέρεια να επισημαίνουμε και να υπερτονίζουμε ένα μόνο παράγοντα, αγνοώντας τους υπόλοιπους. Παράλληλα όμως είναι καθήκον να ξετυλίξουμε το κουβάρι και να αναδείξουμε τις κύριες αιτίες που έφεραν αυτό το αποτέλεσμα, βγάζοντας διδακτικά συμπεράσματα για το μέλλον.

Περιγράφοντας λοιπόν τον θάνατο της ΕΣΣΔ, μια πιο νηφάλια και ουδέτερη διατύπωση, θα ήταν πχ ο όρος "διάλυση", ή κάτι αντίστοιχο, που θα υποδήλωνε το πολιτικό τέλος της χώρας των σοβιέτ. Και πάλι όμως, δε γλιτώνουμε πολλά έτσι. Ούτε είναι απαραίτητα έντιμη λύση, να περιγράφουμε κάτι αποφεύγοντας την ερμηνεία των γεγονότων.
Γιατί πόσο έντιμο είναι να πεις ότι κάποιος πέθανε, όταν δολοφονήθηκε; Δεν συγκαλύπτεις έτσι τον δολοφόνο;

Το αίνιγμα γίνεται ακόμα πιο περίπλοκο αν σκεφτούμε:
-ότι ο οργανισμός αυτός έπασχε από -κάτι σαν- αυτοκτονικό ιδεασμό (sic), αφού πολύ από τους μελλοντικούς δολοφόνους του σοβιετικού καθεστώτος, μεγάλωσαν και αναδείχτηκαν πολιτικά μέσα από τις ίδιες του τις δομές.
-τους πολιτικούς δολοφόνους της ΕΣΣΔ σαν εκτελεστικό απόσπασμα, όπου κάποιοι έχουν άσφαιρα πυρά και κάποιοι κανονικά (για να μην έχουν όλοι τύψεις την ώρα της κρίσεως). Ή ακόμα πιο παραστατικά αν τους φανταστούμε σαν τους δολοφόνους του όριαν εξπρές. Ο καθένας περνούσε και έριχνε μια μαχαιριά στο πτώμα. Όλοι συνέπραξαν, όλοι είναι συνένοχοι, άντε να βρεις όμως ποιος επέφερε το μοιραίο χτύπημα.
Και δεν είναι καθόλου έξυπνο να τα ρίξουμε όλα απλώς στον τελευταίο που βρέθηκε με το μαχαίρι στο χέρι (Γκορμπατσόφ) και βγήκε ανοιχτά να παραδεχτεί τις προθέσεις του.

Εμπιστευτήκαμε τον ασθενή στους γιατρούς κι αυτοί αποδείχτηκαν χασάπηδες με νυστέρια. Δε φέρουν μερίδιο ευθύνης και οι τεθλιμμένοι συγγενείς για την τυφλή εμπιστοσύνη που έδειξαν στους χασάπηδες;