Σοσιαλισμός και δημοκρατία

Ας δούμε το θέμα μας σε δύο επίπεδα, ένα θεωρητικό κι ένα πιο επίκαιρο, σχετικά με τα γεγονότα των τελευταίων εβδομάδων, καθώς και στη μεταξύ τους σύνδεση.

Ο σοσιαλισμός είτε θα είναι δημοκρατικός, είτε δε θα υπάρξει, ήταν η περίφημη φράση που έγινε το σύνθημα του ευρωκομμουνισμού και συμπύκνωσε τις διαφωνίες και την αποστασιοποίηση αυτού του ρεύματος από το «σοβιετικό μοντέλο». Το οποίο ρεύμα κατάφερε να συγκεράσει διαλεκτικά τις δύο έννοιες, σοσιαλισμό και δημοκρατία, και να καταλήξει, δια της μετάλλαξης, στη μεγάλη αγκαλιά της σοσιαλδημοκρατίας, που αποζητά το ανθρώπινο πρόσωπο του σοσιαλισμού αλλά κλείνει συστηματικά τα μάτια στο απάνθρωπο είδωλο του καπιταλισμού.

Τη ίδια πορεία ωστόσο ακολούθησε κι η σοβιετική ηγεσία. Η αντεπανάσταση στη ρωσία πρόβαλε το χαρτί της δημοκρατίας, ως ιδεολογική προμετωπίδα. «Περισσότερος σοσιαλισμός» ήταν το σύνθημα της περεστρόικα, που αρχικά ήταν αναγκασμένη να κρατάει κάποια προσχήματα, αλλά και «περισσότερη δημοκρατία και διαφάνεια» (γκλάσνοστ) ως απαραίτητο συμπλήρωμα –σαν σλόγκαν της πίτσας χατ.

Τι έγινε λοιπόν στο όνομα του περισσότερου σοσιαλισμού; Καταπολεμήθηκε η ολοκληρωτική λογική της υπαγωγής του ατόμου στο σύνολο, το δημοκρατικό συγκεντρωτισμό, ή στο πλάνο της παραγωγής, που κατέπνιγε την ιδιωτική πρωτοβουλία και οδηγούσε στην παθητικότητα. Στη θέση της προβλήθηκε ως αξία η «κοινωνία ως άθροισμα ατόμων» όπως την όρισε η θάτσερ, που συνοψίζεται και στην περίφημη φράση του χομπς «άνθρωπος προς άνθρωπο, λύκος». Με άλλα λόγια η ελευθερία της ζούγκλας.

Επιπλέον. Υπήρξε επιστροφή στον πολυκομματισμό, στα πρότυπα του αστικού κοινοβουλευτισμού. Προωθήθηκε η «αυτοδιαχείριση των επιχειρήσεων» ενάντια στον κεντρικό σχεδιασμό κι η ενίσχυση των εμπορευματικών σχέσεων και της αγοράς, στο όνομα της άρσης της αποξένωσης των εργατών από το προϊόν της δουλειάς τους.

Ας δούμε για του λόγου το αληθές ένα απόσπασμα από τη συλλεκτική καλτ έκδοση της ΣΕ με τα υλικά του 28^ου (και τελευταίου) συνεδρίου του κκσε, το 1990, με τον άκρως ενδεικτικό τίτλο: για έναν ανθρώπινο, δημοκρατικό σοσιαλισμό.

Τη θέση του σταλινικού μοντέλου σοσιαλισμού παίρνει η κοινωνία των ελεύθερων πολιτών. Μετασχηματίζεται ριζικά το πολιτικό σύστημα, εγκαθιδρύεται η αυθεντική δημοκρατία με ελεύθερες εκλογές, πολυκομματισμό και ανθρώπινα δικαιώματα, αναγεννάται η γνήσια λαϊκή εξουσία. Διαλύονται οι σχέσεις παραγωγής που υπήρξαν πηγή αποξένωσης των εργαζομένων από την ιδιοκτησία και τα αποτελέσματα της δουλειάς τους. Δημιουργούνται οι συνθήκες για τον ελεύθερο συναγωνισμό των παραγωγών από τη σοσιαλιστική κοινωνία. Άρχισε η μετατροπή του υπερσυγκεντρωτικού κράτους σε πραγματικά ενωσιακό, βασιζόμενο στην αυτοδιάθεση και την εθελοντική ένωση των λαών. Τη θέση της ατμόσφαιρας της ιδεολογικής απαγόρευσης πήρε η ελευθερία της και η διαφάνεια, το άνοιγμα της κοινωνίας στην πληροφόρηση.

Το πιο εντυπωσιακό αν μη τι άλλο είναι ότι σήμερα μπορεί να ακούσει κανείς τα ίδια ακριβώς επιχειρήματα από ‘αριστερή’ θεωρητικά σκοπιά ως πολεμική ενάντια στο σοβιετικό εγχείρημα οικοδόμησης του σοσιαλισμού.

Πού οδηγεί, ή που μπορεί να φτάσει αυτή στάση;
Στην άρνηση της δικτατορίας του προλεταριάτου, που αντί να αναλυθεί και να επεξηγηθεί ως έννοια, αποκρύπτεται και αντικαθίσταται από διάφορα ψευδώνυμα. Κι ας είναι ο ίδιος ο μαρξ που την αναγνωρίζει ως τη βασική του συνεισφορά στο πεδίο του επιστημονικού σοσιαλισμού. (Την πάλη των τάξεων την είχαν ανακαλύψει κι οι αστοί στοχαστές πριν από μένα. Αυτό που έκανα εγώ ήταν να δείξω (...) ότι οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του προλεταριάτου).

Από που απορρέει αυτή η στάση; Κατά τη γνώμη μου, πηγάζει ως ένα βαθμό από την αποδοχή της αστικής ιδεολογίας, της ουσίας και των αξιών της, που δημιουργούν ένα βαθύτερο αίσθημα ενοχής σε κάποιους αριστερούς για το «αμαρτωλό παρελθόν του κομμουνιστικού κινήματος» και μια απολογητική διάθεση που (νομίζει ότι) ελαφραίνει τη θέση της αν αποκηρύξει αυτό ακριβώς για το οποίο εγκαλείται. Απεταξάμην του υπαρκτού.

Αυτό δημιουργεί με τη σειρά του ένα ηθικό, ιδεολογικό μειονέκτημα και την αντίστοιχη ανάγκη να αντισταθμιστεί με την απόδειξη του δημοκρατικού ελλείμματος του ταξικού αντιπάλου, που είναι καθ’ όλα υπαρκτό. Εξ ου κατά τη γνώμη μου το περίφημο σύνθημα του κινήματος της γουόλ στριτ, είμαστε το 99%, καθώς η δημοκρατία είναι συνδεμένη με την έννοια της πλειοψηφίας. Αλλά και το κατοπτρικό της αντίθετο σε μια πρόσφατη αφίσα του «χώρου» με τη μόλις συγκαλυμμένη αγωνία του κεντρικού της συνθήματος: μη λες πως είμαστε λίγοι. Μπορεί δηλ οι συσχετισμοί να μην είναι με το μέρος μας, αλλά μη μου το πεις (τα όνειρα που κάναμε πως χάθηκαν...)

Στην ίδια λογική κινούνται εν μέρει κι οι αναλύσεις περί χούντας της τρόικας και του δντ –καθώς και η εκτίμηση ότι η χούντα τελειώνει, ακριβώς τη στιγμή που η αστική τάξη πέτυχε μια πύρρειο, αλλά σημαντική τακτική νίκη με την ψήφιση του δεύτερου μνημονίου. Όπως επίσης και μια ερμηνεία της ανάλυσης για το νέο στάδιο του ολοκληρωτικού καπιταλισμού, που δε δίνει βάρος στις οικονομικές ολοκληρώσεις (δηλ το βασικό κι ίσως μοναδικό χαρακτηριστικό που θα μπορούσε ενδεχομένως να στοιχειοθετήσει κάποια καινούρια φάση του ιμπεριαλισμού) αλλά στον ολοκληρωτισμό του πολιτικού εποικοδομήματος, αξιοποιώντας την αμφισημία του όρου στα ελληνικά, που δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες (στα αγγλικά πχ αποδίδεται ως totalitarian ή integrated, ανάλογα με το τι υποδηλώνεται).

Αυτή η αντιληψη για τη «δημοκρατία που καταπατάται» μπορεί υπό ορισμένες προϋποθέσεις να φτάσει μέχρι τα άκρα και να οδηγήσει κατά περίπτωση σε δύο παρακλάδια. Πρώτον, σε μια αφηρημένη αντίληψη περί καθαρής δημοκρατίας, ή μιας πραγματικής δημοκρατίας, όπως πχ στην περίπτωση του κινήματος των πλατειών, που ξέχασαν να σκέφτονται ταξικά και να θέτουν το βασικό ερώτημα: δημοκρατία για ποιον; Κι αυτό δεν αποτελεί μομφή προς τον απλό κόσμο που αντέδρασε και κατέβηκε στις πλατείες, αλλά για τις οργανωμένες δυνάμεις μαρξιστικής αναφοράς που έδρασαν και είχαν παρέμβαση σε αυτό το ‘κίνημα’.

Υποκεφάλαιο αυτής της περίπτωσης είναι κι η αμεσοδημοκρατία, που προτείνεται ως φάρμακο δια πάσα νόσο, ανεξαρτήτως κοινωνικού-οικονομικού συστήματος. Κι η οποία –για να παραφράσουμε ένα γνωστο αφορισμό για τη δημοκρατία- είναι το σύστημα όπου ένας λύκος κι ένα κοπάδι πρόβατα αποφασίζουν από κοινού τι θα φάνε.
Σήμερα θα φάμε το πρόβατο που δουλεύει στο δημόσιο και το μισούμε όλοι.

Η δεύτερη περίπτωση είναι αυτή που υπερτιμά τη σημασία του δημοκρατικού μετώπου, τραβάει ως τα άκρα τη σωστή γενικά θέση ότι ο αγώνας για δημοκρατία οδηγεί αναγκαστικά στον αγώνα για το σοσιαλισμό και καταλήγει να τους ταυτίζει. Τυπικό παράδειγμα η άποψη του καζάκη ότι η οκτωβριανή επανάσταση ήταν στην ουσία της δημοκρατική κι όχι σοσιαλιστική, κι ότι η πολιτική, επαναστατική συνείδηση προκύπτει (αποκλειστικά) από αιτήματα δημοκρατικού χαρακτήρα κι όχι από «οικονομίστικα, ρεφορμιστικά» αιτήματα για τη βελτίωση της θέσης της εργατικής τάξης (μισθολογικό, ασφαλιστικό κτλ).

Όμως οι βασικοί αστικοδημοκρατικοί μετασχηματισμοί στην ελλάδα έχουν κατ’ ουσία ολοκληρωθεί. Η επερχόμενη επανάσταση θα είναι σοσιαλιστική, χωρίς κάποιο ενδιάμεσο στάδιο δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων. Και το καθήκον που έχουν μπροστά τους οι κομμουνιστές δεν είναι να φετιχοποιούν το ζήτημα της δημοκρατίας και να το προβάλλουν αυτοτελώς, αλλά να αντιστρέψουν (δια)λεκτικά την ευρωκομμουνιστική λογική και τα απότοκά της και να πουν: η δημοκρατία είτε θα είναι σοσιαλιστική, είτε δε θα υπάρξει.

Μήπως αυτό σημαίνει ότι το δημοκρατικό μέτωπο στερείται σημασίας κι ότι τα αιτήματα που προβάλλει είναι ρεφορμιστικά; Ή ότι πρέπει να καλέσουμε στον περισσό το βενιζέλο για να μας εξηγήσει κάποιες βασικές έννοιες; Όχι, φυσικά. Να πάει στα τσακίδια. Πρέπει να υπερασπιστούμε απαρέγκλιτα τις δημοκρατικές κατακτήσεις, τις ελευθερίες και τα δικαιώματα.

Σε δεύτερο επίπεδο έχει τη δική του αξία να καταδείξουμε στις μάζες ότι ο αντίπαλος δεν τηρεί καν τους κανόνες του παιχνιδιού που ο ίδιος έθεσε. Ότι το πολιτικό προσωπικό της αστικής τάξης κουρελιάζει τους νόμους κι αυτής της κουτσουρεμένης αστικής δημοκρατίας. Να αναδείξουμε τον αντισυνταγματικό χαρακτήρα του νέου μνημονίου και της διαδικασίας του κατεπείγοντος, τη φύση των σκανδάλων που είναι σύμφυτα με το ίδιο το σύστημα.

Δεν πρέπει όμως να τα κάνουμε σημαίες μας. Να «ξεχειλώνουμε» έννοιες όπως η χούντα, δια της άσκοπης επανάληψης, που δεν εξυπηρετεί τίποτα πέραν της δικής μας εκτόνωσης. Ή να μιλάμε για εκτροπή. Εκτροπή από τι, αλήθεια; Από την αστική δημοκρατία;

Ας μην ξεχνάμε ότι κάθε μορφή αστικής δημοκρατίας, κι η πιο προοδευτική ακόμα, είναι στην ουσία της δικτατορία της αστικής τάξης. Ότι η δικτατορία του προλεταριάτου είναι εκατομμύρια φορές πιο δημοκρατική, γιατί στρέφεται εναντίον μιας χούφτας εκμεταλλευτών. Κι εδώ η διαφορά δεν είναι μόνο αριθμητική (το 99% καταπιέζει το 1%) αλλά πρωτίστως ταξική.

Η σοσιαλιστική δημοκρατία δεν είναι μια απλή διεύρυνση –ή βάθεμα όπως το έλεγαν παλιότερα- της αστικής δημοκρατίας, ένα ριζοσπαστικό άθροισμα αστικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, που δεν ολοκληρώνονται στον καπιταλισμό, αλλά μια εντελώς διαφορετική ποιότητα.

Σε τελική ανάλυση η δημοκρατία είναι κι αυτή μια μορφή κράτους που πρέπει να απονεκρωθεί. Τα δικαιώματα θεσπίζουν και προασπίζουν κάτι που χρειάζεται υπεράσπιση. Όταν αυτό γίνει αυτονόητο το δίκαιο καθίσταται περιττό κι απονεκρώνεται μαζί με το κράτος.