Τρόμος και Δημοκρατία στην Εποχή του Στάλιν Ι

A' μέρος

Η κε του μπλοκ αποχαιρετά μια πλούσια σε γεγονότα κι αναρτήσεις χρονιά με μια πολύ χρήσιμη μεταφραστική δουλειά του Άναυδου, που φωτίζει κάποιες πτυχές της ιστορικής πορείας της εσσδ στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 30'. Σήμερα μπορείτε να διαβάσετε το πρώτο μέρος, μαζί με ένα μικρό πρόλογο του Άναυδου, κι αύριο θα δημοσιευτεί το δεύτερο και τελευταίο. Καλή ανάγνωση.

Τα παρακάτω αποσπάσματα είναι δική μου μετάφραση από το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο της Wendy Z. Goldman Terror and Democracy in the Age of Stalin – The social dynamics of repression – Cambridge University Press 2007.Η W. Goldman είναι καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Carnegie Mellon και έχει γράψει αρκετά βιβλία σχετικά με την ΕΣΣΔ των δεκαετιών 1920-1930. Το παραπάνω βιβλίο της το συνιστώ, με κάποιες επιφυλάξεις σε όποιον θέλει να κατανοήσει τι πραγματικά συνέβη στην ΕΣΣΔ στα μέσα της δεκαετίας του 1930 και αποκλήθηκε από την αστική ιστοριογραφία ο Μεγάλος Τρόμος. Βέβαια ο αναγνώστης πρέπει να λάβει υπόψη του ότι πρόκειται για μια αστή ιστορικό που αδυνατεί να ξεφύγει από το προκαθορισμένο από την αστική ιδεολογία πλαίσιο ερμηνείας της εποχής εκείνης και των βασικών της γεγονότων, Ωστόσο η ανάλυση της αλλά ακόμη περισσότερο η παράθεση από τα σοβιετικά αρχεία  ντοκουμέντων που συνήθως είναι εξαφανισμένα από παρόμοια έργα αστών ιστορικών  προσφέρουν μία οπτική διαφορετική από το κλασσικό σενάριο του ‘παράφρονα δικτάτορα’ και των ιδεολόγων και ανιδιοτελών ‘παλαιών μπολσεβίκων’ που έπεσαν ‘θύματα’ του.

(....)

Η κοινωνική κρίση της εκβιομηχάνισης

Στην ακμή του τρόμου το 1937 συνήλθε η επί μακρόν αργοπορημένη εθνική συνδιάσκεψη του Συνδικάτου των μεταλλωρύχων ορυχείων μη-σιδηρούχων μεταλλευμάτων. Οι ηγέτες του συνδικάτου εκθείασαν τη ‘νεα δημοκρατική τάξη’. Τα συνδικάτα ξεσκέπαζαν εχθρούς στις γραμμές τους και αμφισβητούσαν τις παλιές ηγεσίες που βασίζονταν στις πελατειακές σχέσεις. Η χώρα βίωνε επιτέλους μια ‘πολιτική στροφή’. Ενθαρρυμένος από τη νέα ρητορική ένας μεταλλωρύχος ονόματι Σανταμπουντίνοφ ανέβηκε ντροπαλά στο βήμα. ‘Σύντροφοι’ ξεκίνησε νευρικά ‘δεν μπορώ να μιλήσω τόσο καλά όσο οι σύντροφοι που μίλησαν αλλά θα σας παρακαλούσα να με ακούσετε’. Ο Σανταμπουντίνοφ εξήγησε ότι ήθελε να πει ‘ορισμένα λόγια για το λατομείο μου που σήμερα δίνει στη χώρα τόσο πολύ χαλκό’. Ο ίδιος ‘βρέθηκε στην ολομέλεια κατά λάθος’ και μέχρι σήμερα δεν είχε συναντήσει  ποτέ τον επικεφαλής του συνδικάτου του. Οι συνδικαλιστικοί υπεύθυνοι σπάνια επισκέπτονταν τις εγκαταστάσεις του και όταν το έκαναν ποτέ δεν πήγαιναν κάτω στα πηγάδια. Το τοπικό συνδικάτο προσπαθούσε να βοηθήσει τους εργάτες αλλά ‘τα πράγματα δεν γίνονταν πάντα σωστά ειδικά όταν παρέμβαιναν δολιοφθορείς’, Και το 1936 ‘είχαμε πολλές δολιοφθορές’. Δεκαέξι μεταλλωρύχοι είχαν σκοτωθεί, τέσσερις μόνο στους τελευταίους τέσσερις μήνες. Πολύ περισσότεροι είχαν τραυματιστεί, τυφλωθεί και σακατευτεί σε ατυχήματα. ‘Αληθινά αυτός είναι τρόμος’ είπε σιγανά ο Σανταμπουντίνοφ. Ακόμη χειρότερα οι υπεύθυνοι δεν έδειχναν να νοιάζονται. Στα πλαίσια της πολιτικής εκπαίδευσης ο κομματικός οργανωτής δεν έκανε τίποτε άλλο από το να διαβάζει δυνατά την εφημερίδα. ‘Μας λέει παραμυθάκια’ είπε ο Σανταμπουντίνοφ με αποστροφή. ‘Και γι αυτό κερδίζει 400 ρούβλια το μήνα’. Ο διευθυντής του ορυχείου δεν ανταποκρινόταν και είχε στο τσεπάκι του το γραμματέα της ΚΟΒ. Ο διευθυντής του είχε δώσει πρόσφατα 4,000 ρούβλια και μια ωραία γούνα την οποία επιδείκνυε στα παγωμένα λατομεία. Ο Σανταμπουντίνοφ έγραψε επανειλημμένα σε διάφορους υπεύθυνους αλλά κανείς δεν ανταποκρίθηκε. Τελικά μάζεψε όλα τα αντίγραφα από τα γράμματα του τα έβαλε σ’ έναν αυτοσχέδιο φάκελο από παλιές εφημερίδες και έστειλε το πακέτο στον Ν. Γιεζόφ τον επικεφαλής του Επιτροπάτου Εσωτερικών Υποθέσεων (NKVD). ‘Δεν έλαβα κάποια απάντηση αλλά ξαφνικά αισθάνθηκα ότι κάτι γίνεται’ σημείωσε με ικανοποίηση ο Σανταμπουντινοφ. ‘Πριν από πέντε μέρες η Κομματική Εξελεγκτική Επιτροπή απαίτησε να δει τον διευθυντή και τον γραμματέα της ΚΟΒ.’ Η καταγγελία του Σανταμπουντίνοφ ήταν η αφορμή για να ξεκινήσει μια έρευνα για τον διευθυντή και τον γραμματέα της ΚΟΒ. Κατηγορούμενοι για ‘δολιοφθορά’ κατά πάσα πιθανότητα είχαν παρόμοια τύχη με αναρίθμητα άλλα θύματα του τρόμου. Ωστόσο για τον Σανταμπουντίνοφ ποιος αν όχι αυτοί οι ‘δολιοφθορείς’  με τα γούνινα παλτά έπρεπε να λογοδοτήσουν για τους νεκρούς και σακατεμένους μεταλλωρύχους.

(...)

Wendy Z. Goldman Terror and Democracy in the Age of Stalin – The social dynamics of repression – Cambridge University Press 2007 p. 11-12.

(...)

Ένας Χάρτης για τη Δημοκρατία στα συνδικάτα

Οι αποφάσεις που πήρε η 6^η ολομέλεια ζητούσαν την αναδιάρθρωση των συνδικάτων από πάνω μέχρι κάτω. Νέες εκλογές με μυστική ψηφοφορία θα γινόντουσαν σε όλες τις συνδικαλιστικές οργανώσεις τόσο στις κεντρικές όσο και στις εργοστασιακές τους επιτροπές. Τα μέλη των συνδικάτων θα είχαν ‘το απεριόριστο δικαίωμα να απορρίψουν και να κριτικάρουν’ τις ατομικές υποψηφιότητες. Η ψηφοφορία με λίστα απαγορεύτηκε. Η ολομέλεια προσδιόρισε και τις προθεσμίες: εκλογές για επιχειρησιακές και εργοστασιακές επιτροπές θα γίνονταν μεταξύ της 1^ης Ιουνίου ως τις 15 Ιουλίου, Θ’ ακολουθούσαν οι περιφερειακές εκλογές , τα συνέδρια των συνδικαλιστικών ενώσεων και οι εκλογές για τις ανώτερες θέσεις μεταξύ 15 Ιουλίου και 15 Σεπτεμβρίου. Το Πανενωσιακό Κεντρικό Συμβούλιο των Συνδικάτων  (VTsSPS) θα έκανε το συνέδριο του που στη σύνθεση του θα συμμετείχαν οι νεοεκλεγμένοι υπεύθυνοι των συνδικαλιστικών ενώσεων στη 1 Οκτωβρίου. Κάθε κεντρική ή εργοστασιακή επιτροπή θα έπρεπε να ξεκινήσει μια διαδικασία ‘κριτικής και αυτοκριτικής’ να αποδέχεται υποδείξεις και να είναι υπόλογη στα μέλη της πριν από τις εκλογές. Αντίγραφα του απολογισμού θα πρέπει να μοιραστούν πλατιά για συζήτηση. Οι υποδείξεις των εργατών θα πρέπει να χρησιμέψουν σαν ‘διαταγές για τους νέους ηγέτες’. Η Τρουντ η εθνική εργατική εφημερίδα πήρε οδηγίες να ερευνήσει διάφορα συνδικάτα για να εξασφαλίσει τη συμμόρφωση τους. Ο έλεγχος των οικονομικών πόρων θα εκδημοκρατιζόταν. Οι εργοστασιακές επιτροπές στις μεγάλες επιχειρήσεις (300 και πλέον εργαζόμενοι) θα έπρεπε να οργανώσουν συμβούλια (σοβιέτ) κοινωνικής ασφάλισης που θα τα αποτελούσαν 15 ως 30 άτομα με σκοπό την μελέτη των επαγγελματικών ασθενειών και ατυχημάτων, την επίβλεψη της διανομής των ασφαλιστικών παροχών και να εξασφαλίσουν ότι οι διευθυντές εφαρμόζουν αυστηρά τους νόμους σχετικά με τις υπερωρίες, άδειες κι αργίες. Το εργοστασιακό συνδικάτο και οι κεντρικές επιτροπές έλαβαν οδηγίες να σταματήσουν τη συνηθισμένη πρακτική των διευθυντών να παρακρατούν τους μισθούς των εργατών για να αντιμετωπίζουν πιο πιεστικές δαπάνες και να εξασφαλίσουν ότι οι εργάτες θα πληρώνονται στην ώρα τους. Τέλος μόνιμες επιτροπές από εθελοντές συνδικαλιστές θα ενσωματώνονταν στα σοβιέτ σε κάθε επίπεδο για να επισημαίνουν ζητήματα στέγασης, κατανάλωσης και συνθηκών ζωής.

Το ΠΚΣΣ αποφάσισε να μεταφέρει τα κεντρικά των συνδικάτων από τη Μόσχα στις περιοχές οπού δουλεύουν τα μέλη του. Σκοπός ήταν να βελτιώσει την επαφή των εργατών με τους ηγέτες τους και να διαλύσει μια μοσχοβίτικη γραφειοκρατία που απομακρυνόταν από τα τοπικά προβλήματα με αυξανόμενο ρυθμό. Τα κεντρικά γραφεία του Συνδικάτου των Εργαζόμενων στη Διύλιση Πετρελαίου για παράδειγμα μεταφέρθηκαν στο Μπακού ενώ αυτά του συνδικάτου των Εργαζόμενων στην Υαλουργία στο Σμολένσκ. Η διαταγή αυτή πυροδότησε μεγάλη αναστάτωση ανάμεσα στους αξιωματούχους των συνδικάτων στη Μόσχα. Υποχρεωμένοι να αφήσουν άνετα διαμερίσματα στην πιο καλά προμηθευόμενη πόλη της χώρας για αμφίβολες κατοικίες σε περιοχές με τεράστιες ελλείψεις και ελάχιστες δυνατότητες αναψυχής, οι αξιωματούχοι αυτοί βομβάρδισαν με τηλεγραφήματα και γράμματα το ΠΚΣΣ εξηγώντας γιατί το προσωπικό των συνδικάτων δεν μπορούσε ν’ αφήσει τη Μόσχα. Οι περισσότεροι εξηγούσαν ότι χρειάζονταν άμεση πρόσβαση σε υψηλά ιστάμενους ώστε να εξυπηρετήσουν τους εργάτες αποτελεσματικά. Το ΠΚΣΣ ωστόσο δεν ταλαντεύτηκε από αυτές τις διάφανες εκκλήσεις. Οι μετακομίσεις συνοδεύτηκαν από βακχικά αποχαιρετιστήρια πάρτι που έδιναν την εντύπωση ότι οι αξιωματούχοι προορίζονταν για την αγχόνη παρά για την ενδοχώρα. Στα μάτια ενός καλοζωισμένου Μοσχοβίτη πιθανά αυτά τα δύο να ταυτίζονταν. Σαν αποτέλεσμα της γενικής πτώσης του ηθικού χρειάστηκαν μήνες για τους ηγέτες των συνδικάτων μέχρι να εγκαταστήσουν λειτουργικά αρχηγεία στις νέες πόλεις.

Wendy Z. Goldman Terror and Democracy in the Age of Stalin – The social dynamics of repression – Cambridge University Press 2007 p. 141-143.

Ταρακουνώντας τα συνδικάτα.

Στη διάρκεια των επόμενων δύο χρόνων τα συνδικάτα πέρασαν μία μεγάλη αναταραχή. Οι αξιωματούχοι τους όχι μόνο διώχθηκαν από τη Μόσχα αλλά ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν προεκλογική εκστρατεία για τις θέσεις τους σε εκλογές με πολλούς υποψήφιους και με μυστική ψηφοφορία. Η Τρουντ και το ΠΚΣΣ έστειλαν επιθεωρητές για να ελέγξουν τη διαδικασία σε συγκεκριμένα εργοστάσια και συνδικάτα. Τέτοιοι έλεγχοι δεν ήταν ασυνήθιστοι αλλά μετά την ολομέλεια του ΠΚΣΣ επικεντρώθηκαν στη δημοκρατία στα συνδικάτα και στις συνθήκες.

(....)

Γενικά οι εργοστασιακές επιτροπές ήταν το χάρτινο κέλυφος των αρχικά ζωντανών και ορμητικών οργανώσεων που είχαν καταλάβει τα εργοστάσια το 1917. Αντίθετα από ό,τι το 1920 δεν έκαναν τίποτε για να επιλύσουν τα παράπονα των εργατών. Αποδιοργανωμένες και χωρίς πρωτοβουλία, συναντιόντουσαν σπάνια με τους εργάτες και συχνά δεν συναντιόντουσαν καθόλου. Μία έρευνα στο εργοστάσιο Κρασνι Τεξτιλσικ τον Απρίλιο του 1937 αποκάλυψε ότι έξι πρόεδροι ηγήθηκαν της επταμελούς επιτροπής η οποία δεν είχε προχωρήσει σε εκλογές από το 1932. Ολόκληρη η επιτροπή δεν είχε συνεδριάσει ποτέ και δεν κρατούσε οικονομικά αρχεία. Ποτέ δεν συγκάλεσε μια συνέλευση του εργοστασιακού συνδικάτου παρότι περιστασιακά μάζευε τους εργάτες για να περάσει μία απόφαση για την επανάσταση του Οκτώβρη ή την Πρωτομαγιά. Η εργοστασιακή επιτροπή στο Ελεκτροζαβοντ ένα μεγάλο εργοστάσιο ηλεκτρομηχανών στη Μόσχα επίσης δεν κρατούσε οικονομικά αρχεία και δεν συζητούσε τις δαπάνες του συνδικάτου με τους εργάτες.

(...)

Η κεντρική επιτροπή του Συνδικάτων των Μεταλλουργών της Ανατολής βρέθηκε μπλεγμένη σε τρομερές κατηγορίες δολιοφθοράς για ένα εργοστάσιο στο Τσελιαμπινσκ. Η NKVD σταμάτησε την κατασκευή του εργοστασίου σιδηρο-μολύβδου κατηγορώντας τους διευθυντές και τους υπεύθυνους του συνδικάτου για δολιοφθορά επειδή ξόδεψαν 400,000 ρούβλια πάνω από τον προϋπολογισμό σε εξοπλισμό αγνοώντας την τεχνική ασφάλεια.

(...)

Στο Μπριάνσκ η κεντρική επιτροπή του Συνδικάτου των Εργατών Τσιμέντου έστειλε βιαστικά έναν επιθεωρητή εργασίας στο εργοστάσιο τσιμέντου στην Αμβροσιεβκα στην περιοχή του Ντομπάς αφού ο διευθυντής και ο επικεφαλής μηχανικός κατηγορήθηκαν για δολιοφθορά μετά από μία σειρά ατυχημάτων. Ο επιθεωρητής ανέφερε ότι υπήρχαν ‘μαζικά ατυχήματα’ ‘καταστροφική κατάσταση ενδιαίτησης’ και καθόλου καθαρό πόσιμο νερό, ούτε στο εργοστάσιο ούτε στις εγκαταστάσεις των εργατών. Οι θερμοκρασίες σε ορισμένα εργοτάξια έφταναν τους 50 βαθμούς και φωτιές ξεσπούσαν συνέχεια σε όλο το εργοστάσιο. Η εργοστασιακή επιτροπή δεν έκανε τίποτε για να διορθώσει την κατάσταση. Το Συνδικάτο των Εργατών Τσιμέντου έστειλε την αναφορά του επιθεωρητή στον εισαγγελέα παροτρύνοντας τον να ασκήσει ποινική δίωξη στον διευθυντή στην περίπτωση που δεν κρατούσε την υπόσχεση του να εξαφανίσει όλα τα προβλήματα σε έναν μήνα.

(...)

Ο φόβος για έρευνα, κατηγορία και σύλληψη ώθησε τους αυτάρεσκους υπεύθυνους στο να δράσουν. Το Συνδικάτο των Μεταλλουργών του Νότου συζήτησε και σχεδίασε νέους κανόνες ασφαλείας για όλη την χώρα. Το Συνδικάτο των Εργατών Εργαλειομηχανών έλεγξε τον αυξανόμενο αριθμό ατυχημάτων και βλαβών των ματιών στο εργοστάσιο Σανκολιτ και διέταξε τον διευθυντή να τους εφοδιάσει με προστατευτικά γυαλιά, μπότες και φόρμες ασφαλείας και λοιπά. Από δω και μπρος κάθε ατύχημα στο εργοστάσιο θα γινόταν αντικείμενο έρευνας. Το Συνδικάτο  Εργατών Ηλεκτροπαραγωγικών Σταθμών απέδωσε το γεγονός ότι τα ατυχήματα στο εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής  του Λένινγκραντ αυξήθηκαν στην ‘εγκληματική και περιφρονητική’ συμπεριφορά του διευθυντή και στην αμέλεια των κανόνων ασφαλείας. Υπέδειξε την αποπομπή του υπεύθυνου ασφαλείας.

(....)

Wendy Z. Goldman Terror and Democracy in the Age of Stalin – The social dynamics of repression – Cambridge University Press 2007 p. 141-143.

(Συνεχίζεται...)