Λίγα λόγια ακόμα -αν και ποτέ δεν είναι αρκετά- για τον Μιχαήλ Αντρέγεβιτς. Που έφυγε σεμνά και διακριτικά, όπως ακριβώς έζησε. Με μια σεμνή, διακριτική τετραήμερη κήρυξη εθνικού πένθους στην χώρα στον θάνατό του, που ήρθε λίγους μόλις μήνες πριν κοιμηθεί κι ο διόσκουρος Λεονίντ Ιλίτς.
Κι εγώ Σουσλόφ ψήφισα (μεταξύ άλλων) στο λαϊκό δημοψήφισμα.
Αλλά θα τρίζουν τα κόκαλα του μιχαήλ αντρέγεβιτς με τέτοια ροπή (ου μην και κατρακύλα) στον αστικοδημοκρατικό φιλελευθερισμό. Δημοψήφισμα δεν είχαν δει 70 χρόνια οι σοβιετικοί και το είδαν ένα χρόνο πριν πεθάνει η ΕΣΣΔ, ή μάλλον πριν της βάλουν την ταφόπλακα. Που για αυτό ακριβώς ήταν δηλ το δημοψήφισμα, αλλά το αποτέλεσμα δεν τους βόλεψε και το 'γραψαν στα κατάστιχά τους.
Ιδεολογικός υπεύθυνος του πολιτμπιρό του ΚΚΣΕ κι από τις πλέον εμβληματικές σοβιετικές φυσιογνωμίες, ίσως ο πλέον χαρακτηριστικός απαράτσικ (όπως αποκαλούσαν οι σοβιετικοί τα πολιτικά στελέχη του κόμματος και του κρατικού μηχανισμού).
Αυτό όμως είναι καλό ή κακό;
Τι ήταν στα αλήθεια ο μιχαήλ αντρέγεβιτς;
Ηγετικό κομμουνιστικό στέλεχος και μεγάλος θεωρητικός με βαθιά γνώση του μαρξισμού-λενινισμού, ή μήπως ο κλασικός τύπος του σοβιετικού αρτηριοσκληρωτικού γραφειοκράτη;
Όσο αντιφατικό κι αν φαίνεται, νομίζω ότι ο Σουσλόβ κατάφερε να συνδυάσει αρμονικά όλες τις παραπάνω ιδιότητες. Με την πλάστιγγα βέβαια να γέρνει σαφώς προς το δεύτερο σκέλος της διάζευξης...
Ο Μιχαήλ Σουσλόφ εν προκειμένω συμβολίζει μια ολόκληρη περίοδο, ένα ολόκληρο προτσές: την μετατροπή του μαρξισμού σε ένα κλειστό θεωρητικό σύστημα, ένα σύνολο από τσιτάτα και ευκολομνημόνευτες φόρμουλες, κατάλληλες για κάθε περίσταση. Μια μετατροπή που επέτρεπε σε ένα διαρκώς αποσπούμενο από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο προνομιούχο στρώμα (που πολλοί το ονομάζουν γραφειοκρατία, ή νομενκλατούρα και πιστεύουν αφελέστατα και απλοϊκά ότι βρήκαν έτσι την αιτία του κακού) να διατηρεί και να διευρύνει τα προνόμιά του μιλώντας ωστόσο -φαινομενικά- στο όνομα του σοσιαλισμού και της σοβιετικής εξουσίας.
Αυτή η θεωρητική καρικατούρα κατέβασε τον μαρξισμό στο επίπεδο του δόγματος (αυτή την πολιτική σκοπιμότητα εξυπηρέτησε μεταξύ άλλων το λανσάρισμα της έννοιας του μαρξισμού-λενινισμού) και εξασφάλισε στο στρώμα αυτό το ιδεολογικό προκάλυμμα που του ήταν απαραίτητο. Αν και με το πέρασμα των χρόνων η διάσταση λόγων και πράξεων μεγάλωσε σε τέτοιο βαθμό που το συγκεκριμένο έργο κατέστη εξαιρετικά δύσκολο φλερτάροντας με τα όρια της ταχυδαχτυλουργίας.
Η πορεία αυτή περιλαμβάνει μια σειρά από πολιτικά σλόγκαν μαργαριτάρια.
Πχ η κωδικοποίηση του δια ματ (από τα αρχικά του διαλεκτικού ματεριαλισμού. Κατ' αντιστοιχία ιστ-ματ είναι ο ιστορικός υλισμός), οι πομφόλυγες περί ανεπτυγμένου σοσιαλισμού, ολοκληρωμένου κομμουνισμού και παλλαϊκού κράτους, η συνεδριακή επεξεργασία για τις τάξεις της σοβιετικής κοινωνίας που ζουν φιλικά και μονιασμένα χωρίς αντιθέσεις (γιατί όπου υπάρχουν αντιθέσεις, υπάρχει διαλεκτική κι επομένως εξέλιξη, κατάσταση ευθέως αντίθετη με τη στασιμότητα και τον φόβο προς κάθε τι καινούριο, προς κάθε αλλαγή που διακρίνει τον γραφειοκράτη) και πάει λέγοντας. Η κομματική ορθοδοξία εκφράστηκε σε όλα τα επίπεδα και τις σφαίρες του εποικοδομήματος (πχ τέχνες, ιστορία του κόμματος) κι όσο πιο απλ(οϊκ)ή ήταν, τόσο πιο εύκολα την κατανοούσαν και την αφομοίωναν οι μάζες.
Η διαδικασία αυτή είχε ξεκινήσει επί πατερούλη ακόμα, αλλά στα χρόνια του μεγάλου ιδεολογικού ινστρούκτορα μιχαήλ αντρέγεβιτς έφτασε στο αποκορύφωμά της.
Και μπορεί η ειρωνική μου διάθεση να αφήνει να εννοηθεί ότι τα υποτιμώ, αλλά το τσιτάτο για τον υπαρκτό σοσιαλισμό ήταν αντικειμενικά αξεπέραστο.
Πληρωμένη απάντηση στις φαντασιοκοπίες των ευρωκομμουνιστών και τις αναζητήσεις τους για τον τρίτο δρόμο προς τον καπιταλισμό -τις εισήγαγε στην ελλάδα με καθυστέρηση δεκαετίας και την απαραίτητη δόση φολκλόρ το πασοκ. "Σλόγκαν" με πολιτικό περιεχόμενο που εντυπωνόταν στο θυμικό όλων και έγινε γρήγορα κυρίαρχος όρος για φιλοσοβιετικούς αλλά και για αντιφρονούντες, που δεν μπορούσαν να αγνοήσουν τη διεισδυτικότητα και την ευρύτατη απήχησή του. Κι αυτό είναι και το πιο ασφαλές κριτήριο για το μέτρο της δυναμικής του. Ότι δηλ το χρησιμοποιούσαν εκόντες άκοντες ακόμα κι αυτοί που δεν αποδέχονταν τον όρο.
Ο μέγας θεωρητικός Μίσα πέταξε τον όρο στην "πιάτσα" κι έπιασε. Κι άσε τους άλλους να χτυπιούνται αν ήταν ή δεν ήταν υπαρκτός, που λέει κι ένα τραγούδι.
Παρεμπιπτόντως το τέχνασμα με τα εισαγωγικά και το στερητικό "αν" είναι πραγματικά σαν παιδιάστικο πείσμα (το άσπρο μαύρο), ανάξιο λόγου. Και σε ευρεία κλίμακα λανσάρεται μόλις μετά το 91 που δεν υπάρχει ισχυρός, οργανωμένος αντίλογος.
Σε αυτά τα γόνιμα για την ανάπτυξη της θεωρίας χρόνια, η ξύλινη γλώσσα (σε μεγάλο βαθμό κατάλοιπο αυτής της χρυσής περιόδου), ο βερμπαλισμός κι ο θεωρητικός κομφορμισμός έκαναν θραύση.
Τα έργα που έδωσε η -πολύ αξιόλογη κατά τα άλλα- ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ σε αυτή τη στροφή της ιστορίας φέρουν ακέραιο το στίγμα της εποχής τους. Διακατέχονται από αφόρητες κοινοτυπίες, απλοϊκά σχήματα κι ένα μανιχαϊκό πνεύμα διάκρισης καλών-κακών (εννοείται εμείς ήμασταν οι καλοί) που συναντάται σε παιδικά παραμύθια. Έργα με άκρως ενδιαφέροντες τίτλους και θεματολογία που κεντρίζουν το ενδιαφέρον, κάνουν την ανάγνωση να μοιάζει με ατέλειωτο κάτεργο μετά τον πρόλογο. Συνήθως βέβαια οι περισσότεροι συνεχίζουν μέχρι τέλους με την ελπίδα ότι θα στρώσει παρακάτω, ή επειδή ντρέπονται να τα παρατήσουν.
Δυστυχώς τα μαργαριτάρια αυτά είναι εξαντλημένα και πλέον μπορεί να τα βρει κανείς μόνο στα παλαιοπωλεία ή σε παλιά γραφεία του κόμματος.
Αναφέρω ενδεικτικά ορισμένους τίτλους: "ψυχολογικός πόλεμος και τσεχοσλοβακικό πείραμα", "η σοβιετική νεολαία", ένα άλλο για το αγροτικό ζήτημα στη βουλγαρία, όλα διαμάντια στο απαύγασμα των καλύτερων χρόνων του χρουτσομπρεζνιεφισμού. Οι άνθρωποι που τα συνέγραψαν (που ο μαρξ να τους κάνει συγγραφείς) είτε βαριούνταν να κάνουν σοβαρή μελέτη και αντ' αυτού έγραφαν εκθέσεις ιδεών, είτε είχαν προκαθορισμένα συμπεράσματα στα οποία έπρεπε να καταλήξουν, αφού πρώτα τα "επένδυαν" με πομπώδη φρασεολογία και κάποια στάνταρ κομματικά κλισέ. Περίπου όπως στο πατινάζ όπου μερικές κινήσεις είναι δεδομένες και πρέπει να τις κάνεις οπωσδήποτε.
Όλα αυτά εισάγουν στη σοβιετική πολιτική ζωή -και σε παγκόσμια πρώτη- το ευγενές λογοτεχνικό είδος του πολιτικού άρλεκιν.
Τα αυθεντικά άρλεκιν είναι γλυκανάλατα, κλισέ, υποτιμούν την νοημοσύνη του αναγνώστη και τον βοηθούν να ξεχαστεί. Το πολιτικό άρλεκιν έχει τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά αλλά διαφορετική θεματολογία.
Αμφότερα ωστόσο προκαλούν πονοκέφαλο στους νοήμονες αναγνώστες.
(παρένθεση:
από κάθε άποψη πάντως η επικράτηση του εν λόγω είδους και λογοτεχνικού είναι αρνητική εξέλιξη με αντίκτυπο σε μια σειρά τομείς:
-είχε διεθνή εμβέλεια. Διείσδυσε κι επηρέασε τους κομμουνιστές σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, αφήνοντας ορατό στίγμα ακόμα και σε αξιόλογες μελέτες -τα βιβλία του φώντα λάδη είναι ένα παράδειγμα που αποδεικνύει του λόγου το αληθές.
-επικράτησε ακόμα και στην πολιτική καθημερινότητα, αντανακλώντας σε όλη του τη διάσταση το βάλτο της αυταρέσκειας και της μπρεζνιεφικής στασιμότητας. Και μόνο μερικές προσφωνήσεις προς τον λεονίντ ιλίτς από διάφορους "συντρόφους" υπηκόους του-αυλοκόλακες, του τύπου "φωτεινέ φάρε του σοσιαλισμού" κτλ, αρκούν για να εξεμέσει εγκεφαλικά κάθε υγιώς σκεπτόμενος κομμουνιστής.
-επισκίασε και περιόρισε σε δεύτερο πλάνο το σπουδαίο έργο σοβιετικών μαρξιστών -αυθεντικών κι όχι κατά παραγγελία- φιλοσόφων που ανέπτυσσαν δημιουργικά την μαρξιστική θεωρία. Προσωπικά μου είναι πιο γνωστές οι περιπτώσεις του βαζιούλιν και του ιλιένκοφ.
Το βασικό του έργο του πρώτου με θέμα τη λογική της ιστορίας κυκλοφόρησε στη σοβιετική ένωση μια εικοσαετία περίπου μετά τη συγγραφή του, ενώ η σύγχρονη εποχή έχει εκδώσει μια μικρή μπροσούρα του για τη διαλεκτική του ιστορικού προτσές. Η τραγική ειρωνεία είναι ότι και οι δυο αυτές εκδόσεις κυκλοφόρησαν στα χρόνια της περεστρόικα, όχι επειδή εξέπεμπαν στο δικό της μήκος κύματος πολιτικά, αλλά γιατί τότε μόνο κατάφεραν να μην είναι υπό επιτήρηση και να περάσουν τον σκόπελο της γραφειοκρατίας -αν όχι της λογοκρισίας- έστω σε αυτά τα αστικά πλαίσια της νέας σκέψης του γκόρμπι.
Ο λόγος της μέχρι τότε καθυστέρησης που έκανε αυτά τα βιβλία να είναι σαν απαγορευμένα, ήταν ακριβώς αυτό το πνεύμα γραφειοκρατικής δυσπιστίας και καχυποψίας προς τα νέα θεωρητικά εγχειρήματα, που τόσο πιστά ενσάρκωσε ο μιχαήλ αντρέγεβιτς.
Κλείνει η παρένθεση)
Σε ένα βαθμό αυτό που γράφω στο πιο κάτω σημείωμα είναι παραπλανητικό.
Απ' όσο γνωρίζω ο μιχαήλ αντρέγεβιτς δεν έχει αφήσει συγγραφικό έργο πίσω του, οπωσδήποτε όχι κάτι σημαντικό, κάτι που έμεινε. Εξαιρουμένων φυσικά των άρθρων-τομή που δημοσίευε η πράβδα και δίναν την γραμμή και το πολιτικό στίγμα σε 15 χώρες ταυτόχρονα, αν όχι σε όλο τον πλανήτη.
Παρόλα αυτά ήταν σε ηγετικό πόστο από τα 1955 μέχρι το θάνατό του (1982), ενώ πρόλαβε κι έναν χρόνο θητείας στο πολιτμπιρό επί στάλιν. Όπερ μερθεμηνευόμενον, είναι το πλέον κατάλληλο άτομο για να αποδώσει την ιστορική πορεία, τη βαθύτερη σύνδεση της χρουτσομπρεζνιεφικής περιόδου και την καμαρίλα του πολιτικού απαράτ της εποχής.
Από αυτή την άποψη, λαμβανομένης υπ' όψη της καθοριστικής και επίμονης προσφοράς του από το πόστο του ιδεολογικού υπεύθυνου προπαγάνδας σε αυτά τα δημιουργικά χρόνια, δε μπορεί παρά να του αναγνωριστεί ότι υπήρξε πρωτεργάτης του πρωτοπόρου λογοτεχνικού είδους του πολιτικού άρλεκιν, αυτής της κλασικής έκφρασης του καλλιτεχνικού ρεύματος που υπηρετησε το λαμπρό ιδεώδες του σοσιαλιστικού σουρεαλισμού...
Τα άρλεκιν τελειώνουν πάντα με χάπι εντ. Δυστυχώς το δικό μας στη Σοβ.Ένωση δεν είχε τέτοιο τέλος, αλλά ο μίσα δεν έζησε αρκετά για να το δει αυτό (θα έγραφα ευτυχώς, αλλά δεν είμαι και πολύ σίγουρος ότι θα στενοχωριόταν πολύ, ή ότι δεν το περίμενε).
Δόξα και τιμή στον μιχαήλ αντρέγεβιτς, την πιο αντιπροσωπευτική φυσιογνωμία της σοβιετικής ένωσης και του σοσιαλισμού που γνωρίσαμε.
Κι εγώ Σουσλόφ ψήφισα (μεταξύ άλλων) στο λαϊκό δημοψήφισμα.
Αλλά θα τρίζουν τα κόκαλα του μιχαήλ αντρέγεβιτς με τέτοια ροπή (ου μην και κατρακύλα) στον αστικοδημοκρατικό φιλελευθερισμό. Δημοψήφισμα δεν είχαν δει 70 χρόνια οι σοβιετικοί και το είδαν ένα χρόνο πριν πεθάνει η ΕΣΣΔ, ή μάλλον πριν της βάλουν την ταφόπλακα. Που για αυτό ακριβώς ήταν δηλ το δημοψήφισμα, αλλά το αποτέλεσμα δεν τους βόλεψε και το 'γραψαν στα κατάστιχά τους.
Ιδεολογικός υπεύθυνος του πολιτμπιρό του ΚΚΣΕ κι από τις πλέον εμβληματικές σοβιετικές φυσιογνωμίες, ίσως ο πλέον χαρακτηριστικός απαράτσικ (όπως αποκαλούσαν οι σοβιετικοί τα πολιτικά στελέχη του κόμματος και του κρατικού μηχανισμού).
Αυτό όμως είναι καλό ή κακό;
Τι ήταν στα αλήθεια ο μιχαήλ αντρέγεβιτς;
Ηγετικό κομμουνιστικό στέλεχος και μεγάλος θεωρητικός με βαθιά γνώση του μαρξισμού-λενινισμού, ή μήπως ο κλασικός τύπος του σοβιετικού αρτηριοσκληρωτικού γραφειοκράτη;
Όσο αντιφατικό κι αν φαίνεται, νομίζω ότι ο Σουσλόβ κατάφερε να συνδυάσει αρμονικά όλες τις παραπάνω ιδιότητες. Με την πλάστιγγα βέβαια να γέρνει σαφώς προς το δεύτερο σκέλος της διάζευξης...
Ο Μιχαήλ Σουσλόφ εν προκειμένω συμβολίζει μια ολόκληρη περίοδο, ένα ολόκληρο προτσές: την μετατροπή του μαρξισμού σε ένα κλειστό θεωρητικό σύστημα, ένα σύνολο από τσιτάτα και ευκολομνημόνευτες φόρμουλες, κατάλληλες για κάθε περίσταση. Μια μετατροπή που επέτρεπε σε ένα διαρκώς αποσπούμενο από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο προνομιούχο στρώμα (που πολλοί το ονομάζουν γραφειοκρατία, ή νομενκλατούρα και πιστεύουν αφελέστατα και απλοϊκά ότι βρήκαν έτσι την αιτία του κακού) να διατηρεί και να διευρύνει τα προνόμιά του μιλώντας ωστόσο -φαινομενικά- στο όνομα του σοσιαλισμού και της σοβιετικής εξουσίας.
Αυτή η θεωρητική καρικατούρα κατέβασε τον μαρξισμό στο επίπεδο του δόγματος (αυτή την πολιτική σκοπιμότητα εξυπηρέτησε μεταξύ άλλων το λανσάρισμα της έννοιας του μαρξισμού-λενινισμού) και εξασφάλισε στο στρώμα αυτό το ιδεολογικό προκάλυμμα που του ήταν απαραίτητο. Αν και με το πέρασμα των χρόνων η διάσταση λόγων και πράξεων μεγάλωσε σε τέτοιο βαθμό που το συγκεκριμένο έργο κατέστη εξαιρετικά δύσκολο φλερτάροντας με τα όρια της ταχυδαχτυλουργίας.
Η πορεία αυτή περιλαμβάνει μια σειρά από πολιτικά σλόγκαν μαργαριτάρια.
Πχ η κωδικοποίηση του δια ματ (από τα αρχικά του διαλεκτικού ματεριαλισμού. Κατ' αντιστοιχία ιστ-ματ είναι ο ιστορικός υλισμός), οι πομφόλυγες περί ανεπτυγμένου σοσιαλισμού, ολοκληρωμένου κομμουνισμού και παλλαϊκού κράτους, η συνεδριακή επεξεργασία για τις τάξεις της σοβιετικής κοινωνίας που ζουν φιλικά και μονιασμένα χωρίς αντιθέσεις (γιατί όπου υπάρχουν αντιθέσεις, υπάρχει διαλεκτική κι επομένως εξέλιξη, κατάσταση ευθέως αντίθετη με τη στασιμότητα και τον φόβο προς κάθε τι καινούριο, προς κάθε αλλαγή που διακρίνει τον γραφειοκράτη) και πάει λέγοντας. Η κομματική ορθοδοξία εκφράστηκε σε όλα τα επίπεδα και τις σφαίρες του εποικοδομήματος (πχ τέχνες, ιστορία του κόμματος) κι όσο πιο απλ(οϊκ)ή ήταν, τόσο πιο εύκολα την κατανοούσαν και την αφομοίωναν οι μάζες.
Η διαδικασία αυτή είχε ξεκινήσει επί πατερούλη ακόμα, αλλά στα χρόνια του μεγάλου ιδεολογικού ινστρούκτορα μιχαήλ αντρέγεβιτς έφτασε στο αποκορύφωμά της.
Και μπορεί η ειρωνική μου διάθεση να αφήνει να εννοηθεί ότι τα υποτιμώ, αλλά το τσιτάτο για τον υπαρκτό σοσιαλισμό ήταν αντικειμενικά αξεπέραστο.
Πληρωμένη απάντηση στις φαντασιοκοπίες των ευρωκομμουνιστών και τις αναζητήσεις τους για τον τρίτο δρόμο προς τον καπιταλισμό -τις εισήγαγε στην ελλάδα με καθυστέρηση δεκαετίας και την απαραίτητη δόση φολκλόρ το πασοκ. "Σλόγκαν" με πολιτικό περιεχόμενο που εντυπωνόταν στο θυμικό όλων και έγινε γρήγορα κυρίαρχος όρος για φιλοσοβιετικούς αλλά και για αντιφρονούντες, που δεν μπορούσαν να αγνοήσουν τη διεισδυτικότητα και την ευρύτατη απήχησή του. Κι αυτό είναι και το πιο ασφαλές κριτήριο για το μέτρο της δυναμικής του. Ότι δηλ το χρησιμοποιούσαν εκόντες άκοντες ακόμα κι αυτοί που δεν αποδέχονταν τον όρο.
Ο μέγας θεωρητικός Μίσα πέταξε τον όρο στην "πιάτσα" κι έπιασε. Κι άσε τους άλλους να χτυπιούνται αν ήταν ή δεν ήταν υπαρκτός, που λέει κι ένα τραγούδι.
Παρεμπιπτόντως το τέχνασμα με τα εισαγωγικά και το στερητικό "αν" είναι πραγματικά σαν παιδιάστικο πείσμα (το άσπρο μαύρο), ανάξιο λόγου. Και σε ευρεία κλίμακα λανσάρεται μόλις μετά το 91 που δεν υπάρχει ισχυρός, οργανωμένος αντίλογος.
Σε αυτά τα γόνιμα για την ανάπτυξη της θεωρίας χρόνια, η ξύλινη γλώσσα (σε μεγάλο βαθμό κατάλοιπο αυτής της χρυσής περιόδου), ο βερμπαλισμός κι ο θεωρητικός κομφορμισμός έκαναν θραύση.
Τα έργα που έδωσε η -πολύ αξιόλογη κατά τα άλλα- ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ σε αυτή τη στροφή της ιστορίας φέρουν ακέραιο το στίγμα της εποχής τους. Διακατέχονται από αφόρητες κοινοτυπίες, απλοϊκά σχήματα κι ένα μανιχαϊκό πνεύμα διάκρισης καλών-κακών (εννοείται εμείς ήμασταν οι καλοί) που συναντάται σε παιδικά παραμύθια. Έργα με άκρως ενδιαφέροντες τίτλους και θεματολογία που κεντρίζουν το ενδιαφέρον, κάνουν την ανάγνωση να μοιάζει με ατέλειωτο κάτεργο μετά τον πρόλογο. Συνήθως βέβαια οι περισσότεροι συνεχίζουν μέχρι τέλους με την ελπίδα ότι θα στρώσει παρακάτω, ή επειδή ντρέπονται να τα παρατήσουν.
Δυστυχώς τα μαργαριτάρια αυτά είναι εξαντλημένα και πλέον μπορεί να τα βρει κανείς μόνο στα παλαιοπωλεία ή σε παλιά γραφεία του κόμματος.
Αναφέρω ενδεικτικά ορισμένους τίτλους: "ψυχολογικός πόλεμος και τσεχοσλοβακικό πείραμα", "η σοβιετική νεολαία", ένα άλλο για το αγροτικό ζήτημα στη βουλγαρία, όλα διαμάντια στο απαύγασμα των καλύτερων χρόνων του χρουτσομπρεζνιεφισμού. Οι άνθρωποι που τα συνέγραψαν (που ο μαρξ να τους κάνει συγγραφείς) είτε βαριούνταν να κάνουν σοβαρή μελέτη και αντ' αυτού έγραφαν εκθέσεις ιδεών, είτε είχαν προκαθορισμένα συμπεράσματα στα οποία έπρεπε να καταλήξουν, αφού πρώτα τα "επένδυαν" με πομπώδη φρασεολογία και κάποια στάνταρ κομματικά κλισέ. Περίπου όπως στο πατινάζ όπου μερικές κινήσεις είναι δεδομένες και πρέπει να τις κάνεις οπωσδήποτε.
Όλα αυτά εισάγουν στη σοβιετική πολιτική ζωή -και σε παγκόσμια πρώτη- το ευγενές λογοτεχνικό είδος του πολιτικού άρλεκιν.
Τα αυθεντικά άρλεκιν είναι γλυκανάλατα, κλισέ, υποτιμούν την νοημοσύνη του αναγνώστη και τον βοηθούν να ξεχαστεί. Το πολιτικό άρλεκιν έχει τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά αλλά διαφορετική θεματολογία.
Αμφότερα ωστόσο προκαλούν πονοκέφαλο στους νοήμονες αναγνώστες.
(παρένθεση:
από κάθε άποψη πάντως η επικράτηση του εν λόγω είδους και λογοτεχνικού είναι αρνητική εξέλιξη με αντίκτυπο σε μια σειρά τομείς:
-είχε διεθνή εμβέλεια. Διείσδυσε κι επηρέασε τους κομμουνιστές σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, αφήνοντας ορατό στίγμα ακόμα και σε αξιόλογες μελέτες -τα βιβλία του φώντα λάδη είναι ένα παράδειγμα που αποδεικνύει του λόγου το αληθές.
-επικράτησε ακόμα και στην πολιτική καθημερινότητα, αντανακλώντας σε όλη του τη διάσταση το βάλτο της αυταρέσκειας και της μπρεζνιεφικής στασιμότητας. Και μόνο μερικές προσφωνήσεις προς τον λεονίντ ιλίτς από διάφορους "συντρόφους" υπηκόους του-αυλοκόλακες, του τύπου "φωτεινέ φάρε του σοσιαλισμού" κτλ, αρκούν για να εξεμέσει εγκεφαλικά κάθε υγιώς σκεπτόμενος κομμουνιστής.
-επισκίασε και περιόρισε σε δεύτερο πλάνο το σπουδαίο έργο σοβιετικών μαρξιστών -αυθεντικών κι όχι κατά παραγγελία- φιλοσόφων που ανέπτυσσαν δημιουργικά την μαρξιστική θεωρία. Προσωπικά μου είναι πιο γνωστές οι περιπτώσεις του βαζιούλιν και του ιλιένκοφ.
Το βασικό του έργο του πρώτου με θέμα τη λογική της ιστορίας κυκλοφόρησε στη σοβιετική ένωση μια εικοσαετία περίπου μετά τη συγγραφή του, ενώ η σύγχρονη εποχή έχει εκδώσει μια μικρή μπροσούρα του για τη διαλεκτική του ιστορικού προτσές. Η τραγική ειρωνεία είναι ότι και οι δυο αυτές εκδόσεις κυκλοφόρησαν στα χρόνια της περεστρόικα, όχι επειδή εξέπεμπαν στο δικό της μήκος κύματος πολιτικά, αλλά γιατί τότε μόνο κατάφεραν να μην είναι υπό επιτήρηση και να περάσουν τον σκόπελο της γραφειοκρατίας -αν όχι της λογοκρισίας- έστω σε αυτά τα αστικά πλαίσια της νέας σκέψης του γκόρμπι.
Ο λόγος της μέχρι τότε καθυστέρησης που έκανε αυτά τα βιβλία να είναι σαν απαγορευμένα, ήταν ακριβώς αυτό το πνεύμα γραφειοκρατικής δυσπιστίας και καχυποψίας προς τα νέα θεωρητικά εγχειρήματα, που τόσο πιστά ενσάρκωσε ο μιχαήλ αντρέγεβιτς.
Κλείνει η παρένθεση)
Σε ένα βαθμό αυτό που γράφω στο πιο κάτω σημείωμα είναι παραπλανητικό.
Απ' όσο γνωρίζω ο μιχαήλ αντρέγεβιτς δεν έχει αφήσει συγγραφικό έργο πίσω του, οπωσδήποτε όχι κάτι σημαντικό, κάτι που έμεινε. Εξαιρουμένων φυσικά των άρθρων-τομή που δημοσίευε η πράβδα και δίναν την γραμμή και το πολιτικό στίγμα σε 15 χώρες ταυτόχρονα, αν όχι σε όλο τον πλανήτη.
Παρόλα αυτά ήταν σε ηγετικό πόστο από τα 1955 μέχρι το θάνατό του (1982), ενώ πρόλαβε κι έναν χρόνο θητείας στο πολιτμπιρό επί στάλιν. Όπερ μερθεμηνευόμενον, είναι το πλέον κατάλληλο άτομο για να αποδώσει την ιστορική πορεία, τη βαθύτερη σύνδεση της χρουτσομπρεζνιεφικής περιόδου και την καμαρίλα του πολιτικού απαράτ της εποχής.
Από αυτή την άποψη, λαμβανομένης υπ' όψη της καθοριστικής και επίμονης προσφοράς του από το πόστο του ιδεολογικού υπεύθυνου προπαγάνδας σε αυτά τα δημιουργικά χρόνια, δε μπορεί παρά να του αναγνωριστεί ότι υπήρξε πρωτεργάτης του πρωτοπόρου λογοτεχνικού είδους του πολιτικού άρλεκιν, αυτής της κλασικής έκφρασης του καλλιτεχνικού ρεύματος που υπηρετησε το λαμπρό ιδεώδες του σοσιαλιστικού σουρεαλισμού...
Τα άρλεκιν τελειώνουν πάντα με χάπι εντ. Δυστυχώς το δικό μας στη Σοβ.Ένωση δεν είχε τέτοιο τέλος, αλλά ο μίσα δεν έζησε αρκετά για να το δει αυτό (θα έγραφα ευτυχώς, αλλά δεν είμαι και πολύ σίγουρος ότι θα στενοχωριόταν πολύ, ή ότι δεν το περίμενε).
Δόξα και τιμή στον μιχαήλ αντρέγεβιτς, την πιο αντιπροσωπευτική φυσιογνωμία της σοβιετικής ένωσης και του σοσιαλισμού που γνωρίσαμε.
2 σχόλια:
Θα ξεφυγω αρκετα εως εντελως απτο θεμα του κειμενου σου αλλα δεν πειραζει...
Διαβαζοντας τη 5η παραγραφο εκει που αναφερεσαι στο "λανσάρισμα της έννοιας του μαρξισμού-λενινισμού" ως δογμα, μου ήρθε αμεσα η σκεψη και τα καντίλια που κατεβαζω από μεσα μου σε φιλικες κουβεντες -επι της ταβερνας παντα- όταν ακουω το συνομιλητη μου να αυτοπροσδιοριζεται ως μαρξιστης (σκετο χωρις παγο).
η υπερασπιση μιας ορθοδοξης γραμμης και ο φοβος αποκλησης απο αυτη ειναι επι της ουσιας η εκφραση του φοβου ενος “πεφωτισμενου” καθοδηγητη να γινει η μεγαλη αποκαλυψη! Ότι ειναι ανικανος να εμβαθυνει και να ενσωματωσει την ιδεολογια σε τετοιο βαθμο ώστε να μπορει να δινει απαντησεις με βαση αυτη σε καθημερινα θεματα τοσο τακτικης και στρατηγικης του κινηματος οσο και σε προσωπικα θεματα (φιλικες και ερωτικες σχεσεις, μεγαλωμα παιδιων, κτλ). περιχαρακωνεται πισω από τσιτατα, αναφορες σε βιβλιογραφιες, αρθρα του ριζοσπαστη κτλ αν επιμεινεις μπορει να σου ζητησει και τον λογο...που δεν δειχνεις εμπιστοσυνη στο κομμα!!
Η χρηση όμως του ορου Μ-Λ εχει κομβικη σημασια –ιδιως σημερα που εχουμε χασει τον μπουσουλα –ιδεολογικο και πολιτικο- μετα την πτωση. Ενας κομμουνιστης ή εστω υπερασπιστης του κοομουνισμου που σεβεται τον εαυτο του θα πρεπει να βαζει αυτή την ταμπελα (εστω και ως δογμα) οποτεδηποτε τοποθετείται. Και αυτό γιατι θα πρεπει να διαχωριστει ξεκαθαρα μεσα απτο συνονθύλευμα ολων αυτων των (υπο)ειδων “μαρξιστων”. Το τελευταιο καιρο ο ορος αυτος εχει γινει πολυφορεμενος από σοσιαλδημοκρατες και δεξιους-αριστερους οπορτουνες. Γιατι αραγε τον “ξεχνανε” ή ακομα χειροτερα τον διαστρεβλώνουν τον κακομοιρο τον λενιν; Ειχες αναφερθει παλαιοτερα σενα κειμενο σου για τους ενσωματωσιμους ζωντανους κ πεθαμενους θεωρητικους-διανοουμενος. Μηπως και εδώ ισχυει κατι αντιστοιχο; Ποσο μαλλον που ο Λενιν εκτος απτα λογια προχωρησε και σε πραξεις…και τι πραξη! Δεν αγιοποιουμε πεθαμενους ηρωες της επαναστασης για να τους κανουμε ευκολοχωνευτους αλλα για να τους εξοικειώσουμε στη συνείδηση του λαου και να εξακολουθουν να είναι ζωντανοι στη καθημερινοτητα μας. Και η ΕΣΣΔ ηταν το ζωντανο παιδι του Λενιν. Ακομα και αν ηταν τετραπληγικο με πνευματικη καθυστερηση. Αλλα ηταν ζωντανο παραδειγμα και οι Μ-Λ οφειλουν να το υπερασπιζονται.
Σε αυτή τη γραμμη νομιζω κινηθηκε και ο σ/φος σουσλοφ εχοντας να αντιμετωπισει ευρωκομμουνιστες,σοσιαλιστες και τα αλλα φρουτα της εποχης. Αγνοοω εαν εξυπηρετουσε συνειδητα ή ασυνειδητα και την κομματικη γραφειοκρατια λειτουργωντας ως ιδεολογικο αναχωμα της διαβρωμένης σοβιετικης εξουσιας.
Μαλλον συνειδητα. Τις συνεπειες τις σχολιαζεις στο κειμενο σου και δεν εχω κατι να προσθεσω
Σόρι για την καθυστερημένη -και πάλι- απάντηση αλλά τι να γίνει...
Συμφωνώ και επαυξάνω τα εξής:
-Άσχετα από το τι λέμε καμιά φορά, τον σύντροφο σουσλόφ των αγαπάμε (ζει και σπέρνει εφιάλτες με το τσιτάτο για τον υπαρκτό).
Και τα πολιτικά άρλεκιν τα αγαπάμε και τα ρουφάμε μέχρι τέλους όσο βαρετά κι αν είναι, γιατί είναι καλτ υψηλής αισθητικής (θα βάλω κάποτε κανά απόσπασμα να φανεί τι εννοώ).
Γενικά τα λάθη που έγιναν εκεί τα αγαπάμε σαν παιδιά μας και τα θεωρούμε δικά μας. Για αυτό μας συνδέει μια οικειότητα που μας επιτρέπει να τα σαρκάζουμε και να τα ειρωνευόμαστε, πάντα όμως με ειλικρινά τρυφερή διάθεση.
Ο λενινισμός είναι ο μαρξισμός της εποχής μας, λέγαν την εποχή του λένιν και πράγματι έτσι ήταν.
Αλλά αυτό μετά έγινε ο σταλινισμός είναι ο λενινισμός της εποχής μας, με αποτέλεσμα στο κκε να φτάνει η θεωρία του μαρξισμού-λενινισμού-σταλινισμού-ζαχαριαδισμού όπως την αποκαλούσαν τα κομματικά έντυπα της εποχής.
Ο όρος μ-λ αυτονόητα στέκει, γιατί ο λένιν ανέπτυξε και προχώρησε παραπέρα την θεωρία με βάση τα δεδομένα της εποχής του -πχ η κλασική ανάλυση για τον ιμπεριαλισμό. Εγώ δεν τα βάζω με τον όρο, αλλά με την μετέπειτα χρήση του που έγινε ακριβώς για να σταματήσει κάθε θεωρητική αναζήτηση. Ο μ-λ αντιμετωπιζόταν σαν κλειστό σύστημα με έτοιμες συνταγές για κάθε χρήση, από τις οποίες διαλέγουμε κάθε φορά αυτή που μας βολεύει.
Πχ θέλουμε να υποστηρίξουμε σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα; Το στηρίζουμε στο ότι ο λένιν έλεγε: κομμουνισμός=σοβιέτ+εξηλεκτρισμός της χώρας.
Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι οι ηγέτες ανεξαιρέτως την αυθεντία του λένιν επικαλούνταν για να δώσουν κύρος σε ό,τι έκαναν. Ακόμα κι επί γκορμπατσόφ, όπου δίνονταν σημασία στα τελευταία κείμενα του λένιν, που ήταν σαν "διαθήκη"-παρακαταθήκη για το μέλλον. Αν αυτό ισχύει ως ένα βαθμό (πχ στα τελευταία του κείμενα τον λένιν φαίνεται να τον απασχολεί πολύ έντονα η σοβιετική γραφειοκρατία) είναι άλλο τόσο βέβαιο ότι η "αγάπη" του γκόρμπι για αυτά τα κείμενα είχε να κάνει με την περίοδο της ΝΕΠ κατά την οποία γράφτηκαν, περίοδο που ουσιαστικά ο γκόρμπι ήθελε να "παλινορθώσει" (κι από αυτή την άποψη δεν είναι τυχαία και η αποκατάσταση του υποστηρικτή της συνέχισης της ΝΕΠ μπουχάριν στα 50 χρόνια μετά τον θάνατό του).
Γενικά για τους μεγάλους επαναστάτες ισχύει αυτό που έγραφε ο λένιν στην εισαγωγή του "κράτος κι επανάσταση". Όσο ζουν τους ασκείται έντονη πολεμική, αλλά μετά τον θάνατό τους όλοι τους αναγνωρίζουν και τους εξυμνούν για να τους μετατρέψουν σε άκακα εικονίσματα, έχοντας αφαιρέσει καθετί επαναστατικό από όσα έκαναν ή είπαν. Κι αυτό ισχύει και για τον "κακόμοιρο" τον μαρξ και για τον "κακόμοιρο" τον λένιν.
Προσωπικά έχω γανιάσει με το τροπάριο κατά το οποίο επί λένιν πήγαιναν όλα καλά, αλλά στη συνέχεια οι "επίγονοι" πρόδωσαν την επανάσταση.
Φυσικά είναι υπαρκτό και το άλλο ρεύμα, που είναι ανοιχτά αντιδραστικό και δε συγχωρεί στο λένιν ούτε την επαναστατική θεωρία του, ούτε ότι τόλμησε και την εφάρμοσε στην πράξη. Και υπάρχουν κι αυτοί στους οποίους αναφέρεσαι που το κάνουν πιο εκλεπτυσμένα, λέγοντας ότι είναι μαρξιστές, αλλά δεν συμφωνούν με την ερμηνεία και την ανάγνωση του λένιν στο έργο του μαρξ -sic-...
Όπως δείχνει όμως ο βλαδίμηρος στο κράτος κι επανάσταση, μαρξιστής είναι μόνο αυτός που έφτασε στην αποδοχή της δικτατορίας του προλεταριάτου. κι ο ίδιος ο μαρξ λέει ότι η πάλη των τάξεων δεν είναι δική του εφέυρεση, αλλά ότι η δική του συμβολή ήταν να δείξει πως αυτή οδηγεί αναγκαστικά στην δικτατορία του προλεταριάτου. Δηλ ακριβώς το φάντασμα που φοβούνται οι αστοί κάθε είδους -ανοιχτοί ή συγκαλυμμένοι.
Κατά τα άλλα αν και διαλεκτικοί, μη φορμαλιστές άνθρωποι, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων τις ταμπέλες τις αγαπάω, τις αποδέχομαι και φροντίζω να τις κάνω φανερές.
Γιατί το χαζοχαρούμενο "αριστερό" φρόνημα της μόδας -πέρα από το μαρξιστής γενικά χωρίς πάγο και σιβηρία- είναι ο εκλεκτικισμός. Όχι η κριτική στάση, αλλά το "παίρνω λίγο από εδώ, λίγο από εκεί και τα συρράπτω", ή αλλιώς "λίγο κρασί, λίγο θάλασσα και το αγόρι μου", λες και μιλάμε για τους αγαπημένους μας συγγραφείς. Κι αυτό το κάνουν και σοβαροί άνθρωποι, πχ κάποιοι αναρχικοί, που δέχονται, λένε, απόλυτα όσα είπε ο μαρξ για την οικονομία, αλλά διαφωνούν στο πολιτικό, για τη μορφή του κράτους. Τι ωραία και βολικά! Κρατάω την οικονομία γιατί μου κάνει, πετάω ό,τι δε μου κάνει και καθάρισα...
Με τα στελέχη τώρα -αν μου επιτρέπεις μια γνώμη- από τα πρώτα βασικά συμπεράσματα που πρέπει να βγουν -όσο νωρίτερα, τόσο καλύτερα- είναι για το αν είναι συζητήσιμα και τι μπορούν να μας προσφέρουν: Σοβαρές απαντήσεις (όχι απαραίτητα αυτές που θέλουμε) και ίσως πράγματα που δεν ξέραμε, ή απλώς τσιτάτα και πονοκέφαλο;
Μετά από ένα διερευνητικό γύρο, ξέρεις πάνω-κάτω με ποιους μπορείς να συζητήσεις τι και συχάζεις, ή πηγαίνεις κατυευθείαν εκεί που εμπιστεύεσαι. Εγώ βέβαια το διηγούμαι τώρα απλά, αλλά και μένα μου πήρε αρκετά χρόνια για να το καταλάβω.
Αν τώρα κάποιες κουβέντες δεν μπορείς να τις αποφύγεις, χρήσιμη απάντηση μπορεί να είναι ότι "το κόμμα είμαστε εμείς, όλοι μας" ή ότι "το κόμμα το εμπιστεύομαι, εσένα δεν εμπιστεύομαι"...
Όχι ότι θα φέρουν άμεσο αποτέλεσμα, αλλά τουλάχιστον βάζεις κάποια πράγματα στη θέση τους. Κι όποιος θέλει, καταλαβαίνει...
Δημοσίευση σχολίου