Υπαρκτός σοσιαλισμός και απονέκρωση

Προτίμησα λίγο αφαιρετικό τρόπο γραφής (μπας και μειωθεί κάπως η έκταση των κειμένων, αλλά μπα...). Τα αποσπάσματα δεν έχουν άμεση σύνδεση μεταξύ τους, αλλά σας έχω εμπιστοσύνη ότι θα βρείτε την άκρη του νήματος. Είναι αυτό που εγώ ονομάζω, σκόρπιες σκέψεις με ειρμό...

Αρχή με ένα ανέκδοτο της ρωσίας της τρισκατάρατης δεκαετίας του 90′, όπως το βρίσκουμε στο πολύ αξιόλογο βιβλίο του Περικλή Παυλίδη για το φαινόμενο της γραφειοκρατίας στην ΕΣΣΔ (εκδόσεις προσκήνιο).

“Εργάτης: είναι αδύνατο να ζήσουμε. Δεν υπάρχει δουλειά. Δεν παίρνουμε μισθό. Έκλεισαν τον παιδικό σταθμό. Αν η πεθερά μου δεν έπαιρνε σύνταξη θα είχαμε πεθάνει από την πείνα. Επί σοσιαλισμού τα πράγματα ήταν πολύ καλύτερα.
Διανοούμενος: μα δεν υπήρξε κανένας σοσιαλισμός.
Εργάτης: Αφού είστε τόσο έξυπνος, τότε φέρτε μου πίσω αυτό που “δεν υπήρξε”…

Πολύς κόσμος που έζησε τις ανατροπές και όλη την πίκρα της εποχής, σήμερα έχει σιχτιρίσει και δε θέλει να ακούει για σοβιετική ένωση και υπαρκτό.
Το σκεπτικό του είναι πάνω-κάτω το εξής: επί χρόνια το κόμμα υπερασπίστηκε μια εξιδανικευμένη εικόνα του σοσιαλισμού και της σοβιετικής ένωσης. Όταν “έσκασε η φούσκα” (ή κατά άλλους "κατέρρευσε" πάνω μας το οικοδόμημα και μας πλάκωσαν τόνοι ιδεολογικά συντρίμμια) και είδαμε πώς είχαν στην πραγματικότητα κάποια πράγματα, αυτά τα άτομα πέρασαν στο άλλο άκρο και γέμισαν το κενό μέσα τους με το ακριβώς αντίθετο: μηδενισμός αντί για εξιδανίκευση.
Αφού η σοβιετική ένωση δεν ανταποκρινόταν στην εξιδανίκευση που είχαν στο μυαλό τους, τότε δεν υπήρξε κανένας σοσιαλισμός. Για αυτούς ο “αυθεντικός σοσιαλισμός” παραμένει εκείνη η άσπιλη και ιδανική εικόνα που είχαν φτιάξει μέσα τους. Αφού η σοβιετική πείρα δεν χωράει σε αυτό το έτοιμο σχήμα την πετάν και την αποκηρύσσουν, αρνούνται κάθε σχέση μαζί της. Αρνούνται την κληρονομιά της γιατί θεωρούν ότι τους άφησε χρέη αντί κάποιας παρακαταθήκης (όπως στις ταινίες του δαλιανίδη) και δυσφήμησε στον υπόλοιπο κόσμο το δικό τους αγνό όραμα του πραγματικού σοσιαλισμού που αυτοί θέλουν.

Από τη μια ζηλεύω αυτή τη γενιά για όσα πρόλαβε και έζησε, τον κόσμο στον οποίο μεγάλωσε κι από την άλλη όταν σκέφτομαι την πίκρα που σκότωσε το ιδανικό τους κόβοντας στη μέση τη ζωή τους, λέω λένιν φυλάξοι...
Όσο κι αν λέω ότι καταλαβαίνω τι πίκρα πέρασαν δεν έζησα παρά μόνο τον απόηχό της (που κι αυτός αβάσταχτος είναι). Αλλά όπως λέει κι ένας σύντροφος, χούλιγκαν της διανόησης, (που σε ένα βαθμό ανήκει σε αυτή τη "γενιά" και φέρει το στίγμα της σκέψης της) η πίκρα αυτή ερμηνεύει, αλλά δε δικαιολογεί τέτοιο μηδενισμό.
(Αυτό σ. ναντέζντα κονσταντίνοβα ισχύει σε μεγάλο βαθμό και για τους φίλους μας του ναρ, για τους οποίους -δεν το ξεχνώ- θα γράψω αναλυτικά εντός των ημερών).

Όσοι απορρίπτουν συλλήβδην την ιδέα ότι οικοδομήθηκε σοσιαλισμός στη σοβιετική ένωση πρέπει να μας εξηγήσουν τι είδους κοινωνία ήταν η σοβιετική και ποια είναι τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει μια χώρα για να θεωρηθεί σοσιαλιστική . Η κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής και η εργατική εξουσία -έστω δια μέσω του κόμματος- είναι απαραίτητες, αλλά μη ικανές συνθήκες-προϋποθέσεις;
Όσοι εξισώνουν τον στάλιν με τον χίτλερ λειτουργούν ως άξιοι επίγονοι του γκέμπελς προδίδοντας τις βαθύτερες ιδεολογικές τους συμπάθειες -ή στην καλύτερη τραγική σύγχυση και άγνοια που δεν παύει να είναι ασυγχώρητη.
Όσοι προβάλλουν τον ανασταλτικό παράγοντα της ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης σαν απόλυτα καθοριστικό, υιοθετούν -έστω και ασυνείδητα- την ίδια ιδεολογική αφετηρία με τους τροτσκιστές, ενώ όσοι κάνουν το ίδιο με την οικονομική καθυστέρηση έρχονται στα λόγια των μενσεβίκων.
Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι τροτσκιστές, ή μενσεβίκοι -πόσο μάλλον. Εξάλλου εγώ δεν θεωρώ κακό να είναι κάποιος μαρξιστής (αρκεί να το κάνει σοβαρά κι όχι σεκίτικα με όρους παιδικής χαράς).
Όπως και να 'χει όμως όποιος απορρίπτει γενικά την πορεία της εσσδ ή μια ολόκληρη περίοδο, θα έπρεπε να απαντήσει -αν θέλει να έχει κάποιο νόημα και αξίωση επιστημονικότητας, ή έστω σοβαρότητας αυτό που λέει- στο ερώτημα ποιες ήταν οι εναλλακτικές προοπτικές που θα μπορούσε και θα έπρεπε να ακολουθήσει η εσσδ, αντί του δρόμου που τελικά επιλέχτηκε. Με άλλα λόγια να γράψει κατά αντιστοιχία του κλασικου έργου του Λένιν, το "τι να κάναμε" της εποχής του -ή το "τι έπρεπε να κάνουμε" εφόσον μιλάμε για παρελθόντα και οριστρικά απελθόντα πια χρόνο.

Το πιο ακανθώδες ζήτημα είναι αυτό της απονέκρωσης του κράτους. Πιστεύει κανείς ότι υλοποιήθηκε -έστω και σε κάποια πρωτόλεια μορφή- τέτοιο προτσες στη σοβιετική ένωση;
Μήπως όμως πρέπει κάποιες πράξεις αντί να τις θεωρούμε ως προδοσία και παραβίαση της όποιας θεωρίας (χωρίς να σημαίνει ότι αυτή η πτυχή δεν είναι υπαρκτή), να τις δούμε ως εμπλουτισμό και υλικό για παραπέρα ανάπτυξή της; Ακόμα και διάψευσή της αν χρειαστεί. Ούτως ή άλλως αυτό το ρόλο ακριβώς πρέπει να παίζει η πράξη σε σχέση με τη θεωρία. Ο μαρξ πρώτα είδε την κομμούνα του παρισιού και μετά αποφάσισε τι ακριβώς πρέπει να είναι το εργατικό κράτος και ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της δικτατορίας του προλεταριάτου.
Με βάση όλα αυτά, μήπως θα μπορούσαμε να πούμε ότι η απονέκρωση δεν είναι τόσο απλή και σύντομη διαδικασία, όσο τουλάχιστον τη φανταζόταν και την περιέγραφε ο λένιν -με υπερβάλλουσα επαναστατική αισιοδοξία- στο κράτος κι επανάσταση, λίγες μόλις μέρες πριν τον οκτώβρη;
Το ότι θέτω το ερώτημα έτσι, ώστε να φαίνεται ότι υπαγορεύει και την απάντηση, δε σημαίνει ότι δεν δέχομαι και αντίθετες ερμηνείες - αναγνώσεις των γεγονότων. Κάποιος πχ μπορεί να πει ότι ο λένιν είχε υπ' όψιν του μια παγκόσμια επικράτηση του σοσιαλισμού, καθώς η διεθνής επανάσταση έμοιαζε -και ήταν επικείμενη- σε εκείνη την χρονική συγκυρία. Και δεν θα έχει άδικο (αν και στο έργο αυτό δεν αναφέρει τίποτα σχετικά).

Υπάρχουν προς επίλυση μια σειρά ζητήματα που σε πρώτη φάση μοιάζουν αντιφατικά.
Πώς υπάρχει απονέκρωση, όταν έχουμε όξυνση της ταξικής πάλης και καταστολή (όπως είπε ο στάλιν); Πώς νοείται απονέκρωση και άπλωμα των διαδικασιών άσκησης εξουσίας, όταν απαιτείται συγκεντρωτικός κρατικός μηχανισμός για να οργανώσει αποτελεσματικά την παραγωγή και τον κεντρικό σχεδιασμό; Ή όταν η συγκεντρωτική οργάνωση του ταξικού εχθρού -σε διεθνές επίπεδο- υπαγορεύει αντίστοιχου τύπου οργάνωση και κρατικό μηχανισμό, από μέρους μας, ώστε να του επιφέρουμε αποφασιστικά και καίρια χτυπήματα; Αλλά και ταξικός εχθρός να μην υπήρχε, δεν είναι αντιφατικό ότι ο μαρασμός του κράτους πρέπει να έρθει πρώτα απ' όλα με την κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής -ως πρώτο στάδιο της κοινωνικοποίησης;
Ο ένγκελς βέβαια λέει στο αντιντίρινγκ ότι αυτή ακριβώς η πράξη του εργατικού κράτους είναι η πρώτη του και ταυτόχρονα η τελευταία του ως κράτος καθεαυτό, γιατί καθίσταται μισοκράτος. Και από αυτή την άποψη είναι ίσως που πρέπει να ερμηνεύσουμε το φοβερό τσιτάτο του στάλιν "περισσότερο κράτος για να μην υπάρχει κράτος". Τόσο αντιφατικό, αλλά και τόσο απλό, όσο ακούγεται. Πώς απονεκρώνεται όμως ένας μηχανισμός που πρέπει να ενισχύσει τις δομές του, να επιζήσει και μετά να αναπαραχθεί, με τους αναπόφευκτους κίνδυνους αυτονόμησης και διαιώνισης που ελλοχεύουν σε αυτή τη διαδικασία;

Υπάρχουν κι άλλα ζητήματα, αλλά δεν είναι της παρούσης.
Τα ζητήματα αυτά είναι υπαρκτά, και είναι ζητούμενο να αξιοποιήσουμε τη σοβιετική πείρα, για να τα θέσουμε σε νέες βάσεις. Αυτό που δε νοείται να γίνεται είναι να τα παρακάμπτουμε.
Και αυτό ακριβώς μου φαίνεται ότι κάνουν πολλοί θεωρητικοί όταν διαχωρίζουν το στάδιο της δικτατορίας του προλεταριάτου από αυτό του σοσιαλισμού και του προτσές της απονέκρωσης. Σκεφτόμενοι με απλή τυπική λογική, καταλαβαίνουν ότι η δικτατορία είναι ένας ειδικός μηχανισμός καταπίεσης (οπως και κάθε κράτος άλλωστε) που δεν συνάδει με την έννοια της απονέκρωσης. Επομένως εισάγουν (όπως ο κάππος στην κριτική του για τον σοβιετικό σχηματισμό επί παραδείγματι) ένα καινούριο ενδιάμεσο στάδιο ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό, τη δικτατορία του προλεταριάτου.
Πηγαίνει έτσι περίπατο ο λένιν που διαβεβαίωνε ότι ανάμεσα στο σκαλοπατάκι που λέγεται καπιταλισμός και σε αυτό που λέγεται σοσιαλισμός δεν υπάρχει κανένα άλλο ενδιάμεσο σκαλοπατάκι. Αλλά και ο μαρξ που στον πρόλογο στη συνεισφορά της κριτικής της πολιτικής οικονομίας έγραφε ότι ανάμεσα στην καπιταλιστική και την κομμουνιστική κοινωνία υπάρχει ένα μεταβατικό στάδιο της οποίας το κράτος δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο παρά η δικτατορία του προλεταριάτου.
Κατόπιν τούτων λοιπόν οι μελετητές που αρνούνται ότι υπήρξε ο υπαρκτός μπλέκουν στο αναπόφευκτο -και αναπάντητο μέχρι στιγμής- ερώτημα τι ακριβώς ήταν ο υπαρκτός αφού δεν ήταν υπαρκτός. Ερώτημα στο οποίο κατά καιρούς έχουν δοθεί οι πλέον διασκεδαστικές με μαρξιστική επίφαση απαντήσεις.
Όρεξη να έχει να διαβάζει κανείς...

Αρκετά από τα παραπάνω κάποιοι ίσως τα είδατε γραμμένα και αλλού με αφορμή μια συζήτηση στο διαδίκτυο. Εδώ πάντως είναι συγκεντρωμένα, εμπλουτισμένα και γραμμένα με πιο καθαρή σκέψη και μυαλό.