Εμπρός ΕΑΜ για την Ελλάδα

Το ερώτημα γιατί έχασε το εαμ, αυτό το εκπληκτικό κίνημα που αναπτύχθηκε στην κατοχή για την απελευθέρωση της ελλάδας και τη λαοκρατία, αγκαλιάζοντας εκατοντάδες χιλιάδες κόσμου, τους πόθους και το σφυγμό της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού μας, βαραίνει κάθε ιστορική ματιά που επιχειρεί να καταπιαστεί με την αντίσταση κι όσα την αφορούν, και μένει ως επώδυνη εκκρεμότητα για κάθε σύγχρονο αγωνιστή, που σκοντάφτει διαρκώς στο ίδιο ερώτημα: γιατί χάσαμε; Και αν δεν τα καταφέραμε τότε, με συντριπτικά θετικούς συσχετισμούς υπέρ μας, με αδιαμφισβήτητη ηθική υπεροχή και ιδεολογική ηγεμονία, με ένα ένοπλο αντάρτικο κίνημα σαν τον ελας και με έτοιμους θεσμούς λαϊκής εξουσίας που μπορούσε να συνδυάσει την απελευθέρωση με την επανάσταση και να εξυψωθεί σε κρατική, πανεθνική εξουσία… αν λοιπόν δεν νικήσαμε τότε με τόσο ευνοϊκούς όρους, πώς μπορούμε να νικήσουμε σήμερα;

Στη μεγάλη πενταετία ο πέτρος ρούσος ασκεί κριτική σε όσους αναπαράγουν μονότονα το τροπάρι της «χαμένης ευκαιρίας» και λέει πως δεν υπάρχουν γενικά ευκαιρίες, παρά μόνο ευνοϊκές συγκυρίες με περισσότερο ή λιγότερο θετικές παραμέτρους και συνθήκες, που δε σου εξασφαλίζουν ωστόσο απαραίτητα και μια ευτυχή κατάληξη. Για να μιλήσουμε με ποδοσφαιρικούς όρους, όταν έχεις μια καλή φάση ή γενικά υπεροχή απέναντι σε έναν αντίπαλο, δε σημαίνει πως θα σκοράρεις κιόλας.

Αυτό είναι σωστό. Δεν αναιρεί όμως το γεγονός πως είχαμε μια χρυσή ευκαιρία και μάλιστα σε κενή εστία, με τον αντίπαλο τερματοφύλακα να είναι στο κάιρο. Αλλά την κλοτσήσαμε, τηρώντας μια τελείως αφελή εκδοχή του ευ αγωνίζεσθαι (fair play) στην ταξική πάλη. Κι αν προεκτείνουμε τους ποδοσφαιρικούς συνειρμούς, ο σύντομος εικοστός αιώνας ήταν ένα συναρπαστικό ενενηντάλεπτο, όπου γενικά υπερείχαμε, αλλά δεχτήκαμε γκολ σε κρίσιμα σημεία και καταρρεύσαμε ψυχολογικά, αλλά ανατραπήκαμε έμπρακτα. Κρίσιμα σημεία εννοούμε στο τέλος κάθε ημιχρόνου. Μία το 45’ με τη βάρκιζα κι άλλη μία το δίλεπτο 89-91’ με τη διπλή ανατροπή σκορ. Σαν την επική ανατροπή της γιουνάιτεντ με τη μπάγερν, με δύο γκολ στις καθυστερήσεις κι εμάς σαν το σάμι κουφούρ πεσμένο στο χορτάρι, να κλαίμε σε τόπο χλοερό και να προσπαθούμε να καταλάβουμε τι έχει συμβεί, αν ο ουρανός μας έπεσε στο κεφάλι κι αν ο αρχηγός μας ήταν προδότης, που τα ‘χε πιάσει κι έδενε τα κορδόνια του στη σέντρα.

Το βασικό ζητούμενο είναι να είσαι έτοιμος και στρατηγικά εξοπλισμένος κι όταν σου παρουσιαστεί η ευκαιρία να παραμείνεις ψύχραιμος και να μην την/τα χάσεις. Αν και είναι ζήτημα προς περαιτέρω διερεύνηση αν αυτή η ευκαιρία παρουσιάζεται αντικειμενικά κι ανεξάρτητα απ’ τη δική μας απόδοση –οπότε και θα κριθούμε από το αποτέλεσμα και πώς θα την αξιοποιήσουμε- ή αν θα προκύψει ως αποτέλεσμα της δικής μας εμφάνισης και της έξυπνης τακτικής που θα ασκήσει πίεση στον αντίπαλο και θα δημιουργήσει τις απαραίτητες φάσεις για να σκοράρουμε.

Οι μπολσεβίκοι πχ χρειάστηκαν τρεις επαναστάσεις και συνεχή πίεση στην εστία του αντιπάλου για να σκοράρουν. Και παραλίγο να μιλήσει ο νόμος του ποδοσφαίρου και να δεχτούν αυτοί γκολ με το πραξικόπημα των λευκοφρουρών το σεπτέμβρη ή ακόμα χειρότερα αυτογκόλ με τις γκέλες ζηνόβιεφ και κάμενεφ, που κατέδωσαν το σχέδιο της εξέγερσης στον αστικό τύπο.

Είναι βασικό πάντως να μη συγχέουμε την πρωτοβουλία κινήσεων –που δεν πρέπει να αφήνουμε στον αντίπαλο- με το χύμα ανοιχτό αυθόρμητο παιχνίδι, χωρίς σχέδιο και την ολομέτωπη επίθεση. Εξάλλου η δύναμη της συνήθειας, η εμπειρία του ταξικού εχθρού κι οι γενικότεροι συσχετισμοί σε διεθνές επίπεδο, πιθανότατα θα επιβάλουν σε πρώτη φάση για ένα αρκετά μεγάλο διάστημα ως ανάγκη μια τακτική κατενάτσιο (που στα ελληνικά σημαίνει αμπαρωμένη πόρτα). Τι άλλο παρά ένα είδος κατενάτσιο ήταν εξάλλου –μιλώντας με ποδοσφαιρικούς όρους- το τείχος του βερολίνου; Ένα προστατευτικό τείχος γύρω από το σοσιαλιστικό μπλοκ, για να ανακόψει την επιθετικότητα και τη διεισδυτικότητα των δυτικών.

Κι ακόμα πιο καθαρό πρέπει να έχουμε πως αυτά είναι ζητήματα που λύνονται μες στον αγωνιστικό χώρο και το στίβο της ταξικής πάλης από όσους αγωνίζονται και παλεύουν· όχι από τους προπονητές της κερκίδας με τη διαχρονική μιζέρια.

Το βασικό ερώτημα λοιπόν, βαρύ κι ασήκωτο σαν το αίνιγμα της σφίγγας, παραμένει. Γιατί χάσαμε;

Μια βασική απάντηση είναι πως τόσο μπορέσαμε, τόσο παίξαμε. Ως εκεί έφτανε το βεληνεκές και η αντίληψη του επιλοχία σιάντου και του κουρέα ιωαννίδη, σε εκείνη τη συγκυρία. Είναι σημαντικό να κρατήσουμε αυτή την παράμετρο και να μην μπλέξουμε με θεωρίες συνωμοσίας και ψάχνουμε να βρούμε προδοσίες, για να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα.

Αλλά το ζήτημα παραμένει και δεν επιδέχεται απλών απαντήσεων, όπως άλλα συμβατικά αινίγματα κι υπάρχουν πολλές πτυχές που πρέπει να συνεκτιμήσει κανείς. Πολύ συχνά κάποιοι λυγίζουν από το βάρος τέτοιων υπαρξιακών ερωτημάτων, βρίσκοντας καταφύγιο σε εύκολους αφορισμούς κι απλοϊκές απαντήσεις. Μια εύκολη απάντηση πχ είναι η επιστροφή στο παρελθόν και η επανάληψη της εαμικής εποποιίας στο σήμερα. Σα μια δεύτερη ευκαιρία να σκοράρουμε και να ξορκίσουμε τη ρετσινιά του χαζογκόλη και την προηγούμενη χαμένη φάση –που είναι απολύτως κατανοητή και ως ψυχολογική ανάγκη. Το ζητούμενο ωστόσο δεν είναι να σκοράρουμε με συστήματα του παρελθόντος, αλλά να φτιάξουμε τις δικές μας φάσεις για γκολ στο παρόν, παίρνοντας υπόψη τα διδάγματα της ιστορίας.

Εύκολες απαντήσεις είναι κι όσες αγνοούν τις αντιφάσεις και την πολυπλοκότητα των καταστάσεων κι επισημαίνουν μια πτυχή ως βασική, για να οχυρωθούν πίσω από αυτή, χωρίς γενικότερη ερμηνευτική ισχύ.

Είναι εύκολο δηλ να πούμε ότι το εαμ έκανε το λάθος να ανοιχτεί πιο πλατιά απ’ όσο έπρεπε και να μεταφέρει στο εσωτερικό του την πίεση από τις μικροαστικές ταλαντεύσεις και τις αυταπάτες των συμμάχων του. Αλλά τα ανοίγματα του εαμ δεν ήταν μόνο ο σβώλος πχ κι οι παλινωδίες του, αλλά κι ο (παλιός βενιζελικός) σαράφης ή ο πέτρος κόκκαλης και τόσοι άλλοι που έγιναν μέλη του κκε και τίμησαν ως το τέλος αυτόν τον τίτλο.

Είναι εύκολο να πούμε πως το εθνικο-απελευθερωτικό κριτήριο θόλωσε το ταξικό, αλλά ακόμα και ένα εθνικό μέτωπο μπορούσε νάχει καθαρή στόχευση απέναντι στην ανάμειξη των βρετανών και την επέμβαση τους –πριν καν ολοκληρωθεί ο πόλεμος κατά των χιτλερικών. Η αρχική αφελής ανοχή –ως και συμπάθεια από κάποιες συνιστώσες- του εαμ προς τους άγγλους και τις ραδιουργίες τους, δεν εξηγείται από τον εθνικο-απελευθερωτικό του χαρακτήρα, αλλά από την ιδιαιτερότητα της διεθνούς αντιφασιστικής συμμαχίας.

Ήταν λοιπόν λάθος ο αντιφασιστικός χαρακτήρας που δόθηκε στον πόλεμο –ιδίως μετά την είσοδο της σοβιετικής ένωσης; Όχι σφοι, δεν ήταν. Αλίμονο αν κρίνουμε αυτόν τον τακτικό ελιγμό έξω από την εποχή του, με σημερινά κριτήρια. Αυτή η γραμμή άλλωστε τσάκισε το φασισμό και απέσπασε από το ιμπεριαλιστικό σύστημα μερικές χώρες της κεντρικής και ανατολικής ευρώπης. Με αυτή τη γραμμή θριάμβευσε κι ο τίτο στη γιουγκοσλαβία, αποκρούοντας τους σχεδιασμούς των άγγλων, του βασιλιά και του αντίστοιχου ζέρβα της πατρίδας του (μιχάηλοβιτς). {Παράλληλα βέβαια πρέπει να σημειώσουμε πως το παρτιζάνικο κίνημα στη γιουγκοσλαβία είχε πιο ταξικά χαρακτηριστικά, αλλά και την καταλυτική συμβολή του σοβιετικού στρατού κατά την κρίσιμη ώρα της απελευθέρωσης}.

Χρειαζόμαστε λοιπόν μια σφαιρική κριτική αποτίμηση των λαϊκών αντιφασιστικών μετώπων, ως τακτική της κομιντέρν, που να εξετάζει και να επισημαίνει τα προβληματικά τους στοιχεία, τα λάθη κατά την εφαρμογή τους, την αδύναμη σύνδεσή τους με το στρατηγικό στόχο. Ταυτόχρονα όμως τη συνδρομή τους και τον προπαρασκευαστικό ρόλο για τα αντιστασιακά μέτωπα στην ευρώπη και τη μεγάλη αντιφασιστική νίκη των λαών, την αλλαγή των διεθνών συσχετισμών με τους ιμπεριαλιστές και τις μεταπολεμικές κατακτήσεις του εργατικού κινήματος.

Καλούμαστε λοιπόν να εξετάσουμε το ερώτημα που κλήθηκε να απαντήσει και να εκλαϊκεύσει στον καιρό του ο γληνός στην ομώνυμη μπροσούρα του, πριν τον πρόωρο θάνατό του: τι ήταν και τι ήθελε το εαμ. Και το ζήτημα είναι αν θα ισχυριστούμε πως το εαμ έχασε γιατί δεν είχε καθαρό τι ήθελε και πώς θα καταφέρει αυτό που ήθελε, κατοχυρώνοντας την υλοποίησή του πριν το τέλος του πολέμου κι όχι αργότερα, υπό την εποπτεία των άγγλων. Ή αν πιστεύουμε τελικά ότι έχασε ακριβώς εξαιτίας της ταυτότητάς του, για αυτό που ήταν (δηλ εθνικό μέτωπο) κι αυτό που ήθελε (τη λαοκρατία, ως στάδιο πριν το σοσιαλισμό) ή τα μέσα που (δεν) χρησιμοποίησε.

Πριν να απαντήσουμε σε αυτό όμως, αυτό που πρέπει να αναρωτηθούμε, αντιστρέφοντας το αρχικό ερώτημα, είναι: τι ήταν το εαμ και γιατί έφτασε τόσο κοντά στη νίκη;

Το εαμ λοιπόν ήταν ο οργανωμένος λαός ως ένοπλη δύναμη εξουσίας. Μια μαζική λαϊκή οργάνωση που κινητοποίησε εκατοντάδες χιλιάδες κόσμου σα μια γροθιά και έπιασε τις καλύτερες παραδόσεις του τόπου, καταπολεμώντας χρόνιες ‘παθήσεις’ του λαού μας, όπως η απειθαρχία κι η ανυπομονησία. Το στιβαρό τιμωρό χέρι του λαού. Κι η πολιτική του πρωτοπορία με οργανωμένη δύναμη που λίγο πριν το δεκέμβρη ξεπερνούσε τα διακόσιες χιλιάδες μέλη. Το εαμ ήταν πρωτίστως η συγχώνευση του κομμουνιστικού κόμματος με τις μάζες και δευτερευόντως η συμμαχία του με άλλες οργανώσεις αμελητέας δύναμης. Κι αυτό είναι το βασικό δίδαγμα προς μίμηση στο σήμερα.

Ίσως κάποιοι ισχυριστούν πως η μαζική στρατολόγηση απέβη εις βάρος της ποιοτικής αφομοίωσης των νέων μελών, του επιπέδου συνειδητοποίησης, της αποφασιστικότητας και της λειτουργίας όλου του κόμματος συνολικά. Ο μπαρτζώτας πχ στον πρόλογο του βιβλίου που μνημονεύσαμε προχτές ασκεί κριτική στη μαζική στρατολόγηση αγροτών και διανοούμενων αντί να δοθεί το βάρος στους προλετάριους και την εργατική τάξη.

Κι έχει μερικό δίκιο σε αυτό που λέει. Εδώ δε μιλάμε όμως για μια προσωρινή, καιροσκοπική τάση ταλαντευόμενων στοιχείων, αλλά για την παλλαϊκή στράτευση ενός λαού. Που δεν έψαχνε το βόλεμα στο πλευρό των νικητών, αλλά έδινε τα καλύτερα παιδιά του στον αγώνα για επιβίωση και αναδείκνυε άλλα στη θέση τους. Μιλάμε για το ξεδιάλεγμα των πιο συνειδητών, πρωτοπόρων στοιχείων από ένα κίνημα που συσπείρωνε ενάμισι εκατομμύριο ψυχές και τις ατσάλωνε στην καθημερινή πάλη με τον κατακτητή, τις οργάνωνε, τις κινητοποιούσε, τους δίδασκε τη συλλογικότητα και την πειθαρχία στη δράση τους.

Η ήττα του εαμ άλλωστε δεν καθορίστηκε από τα λάθη και την απειρία της βάσης, αλλά από την ανεπάρκεια της ηγεσίας του.