Ο Τσε και τα ηθικά κίνητρα

Ο ερνέστο γκεβάρα ντε λα σέρνα, που γεννήθηκε σα σήμερα πριν από εννιά δεκαετίες περίπου, είναι μια τόσο δυνατή φυσιογνωμία, με αστείρευτο επαναστατικό ήθος και φρόνημα, που ποτίζει μέχρι και σήμερα με τη δροσιά του και την ακτινοβολία του το δέντρο όλων των επαναστατικών κινημάτων ανά την υφήλιο. Κι επειδή ενίοτε, πλάι στο βασιλικό ποτίζεται κι η γλάστρα, δεν είναι τυχαίο που διάφορες περικοκλάδες του κομμουνιστικού κινήματος επιχειρούν να το παρουσιάσουν για δικό τους και να το ξυλεύσουν –κι ας μην έπεσε ποτέ στην πραγματικότητα. Ούτε καν λύγισε, μηδέ όσο στην κακοκαιριά λυγάει το κυπαρίσσι.

Οι τροτσκιστές πχ επιχειρούν να βρουν παντού μια δικαίωση της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης. Αν και στην περίπτωση της κούβας αυτή βρήκε μια μάλλον περίεργη «εφαρμογή», καθώς αρχικά η επανάσταση στόχευε στην πτώση της δικτατορίας του μπατίστα και απέκτησε αναδρομικά σοσιαλιστικό χαρακτήρα, λίγα χρόνια μετά από την ολοκλήρωσή της, με την καταλυτική επίδραση (από την ανάποδη) της αμερικάνικης επέμβασης στον κόλπο των χοίρων.

Όσο για τη διεθνιστική, στρατιωτική βοήθεια που παρείχε αφειδώς η κούβα στα επαναστατικά εγχειρήματα της ευρύτερης περιοχής –και όχι μόνο- απέχει αρκετά από μια απλοϊκή αντίληψη περί εξαγωγής της επανάστασης.

Οι μαοϊκοί πάλι επιχειρούν να αξιοποιήσουν το λόγο του τσε στο αλγέρι και τη διαφοροποίησή του από κάποιες πρακτικές των σοβιετικών στις διεθνείς τους σχέσεις με τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες. Παρόλα αυτά, ο προσανατολισμός των κουβανών παρέμεινε σταθερός, στο πλευρό των σοβιετικών, κι όχι της μαοϊκής κίνας (με τα άτοκα δάνεια). Κι είναι ένα σημαντικό ζήτημα προς εξέταση αν οι οικονομικές σχέσεις της εσσδ με τις άλλες χώρες του σοσιαλιστικού μπλοκ, αλλά και με νεοϊδρυθέντα, ανεξάρτητα κράτη του τρίτου κόσμου (το σχήμα της «μη καπιταλιστικής ανάπτυξης») ωφελούσε βραχυπρόθεσμα τους σοβιετικούς –και μάλιστα με τις εκμεταλλευτικές, αποικιοκρατικές μεθόδους του καπιταλιστικού μπλοκ) ή επιβάρυνε τη δική της οικοδόμηση και διάφορα οικονομικά της μεγέθη.

Κάποιες ένοπλες ομάδες (ακόμα και με αναρχικές αναφορές) βρίσκουν θεωρητικό πάτημα στην πρακτική του γκεβάρα και τη θεωρία του «φοκισμού», τη δυνατότητα δηλ να ξεκινήσει και να εξαπλωθεί η επανάσταση από μικρές εστίες ανταρτών, που θα επιφέρουν στρατηγικά χτυπήματα στον εχθρό, τονώνοντας το ηθικό των μαζών και προωθώντας αποφασιστικά την οργάνωσή τους. Είναι αμφίβολο όμως αν ο φιντέλ θα επέλεγε την ίδια τακτική σε διαφορετικές συνθήκες –πχ σε μια δυτικού τύπου αστική δημοκρατία. Ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το ένοπλο κίνημα της 26^ης ιούλη είχε και μια ευρύτατη λαϊκή, πολιτική βάση να το στηρίζει από κάθε άποψη (πολιτικά κι επιχειρησιακά).

Αν υπάρχει ένα παράδειγμα όπου μια κατά βάση αντι-ιμπεριαλιστική επανάσταση μετατράπηκε στην πορεία σε σοσιαλιστική, χωρίς μεταβατικά στάδια και προθάλαμους, είναι η περίπτωση της κούβας. Πρέπει όμως να συνυπολογίσουμε αφενός το πολύ διαφορετικό ιστορικό πλαίσιο στο οποίο έγινε και προπαντός πέτυχε η επανάστασή της. Κι αφετέρου τη διαλεκτική σύνδεση του αντιιμπεριαλιστικού-πατριωτικού στοιχείου με το διεθνιστικό. Η υπογραφή «patria o muerte» κάτω από κάθε επιστολή του αργεντινού τσε γκεβάρα, δεν εννοούσε στενά το κουβανικό έθνος, αλλά τη σοσιαλιστική πατρίδα. Και συνοδευόταν με την αμέριστη διεθνιστική βοήθεια σε κάθε επαναστατικό εγχείρημα, που είχε ανάγκη (όπως στην αγκόλα).

Αρκετοί είναι αυτοί που λένε πως ο τσε δεν ήταν κάποιος σπουδαίος θεωρητικός. Οι μεγάλοι επαναστάτες όμως στρέφουν πάντα τη θεωρητική τους ενασχόληση στα πρακτικά προβλήματα που συναντάνε στην πραγματική ζωή –κι εν προκειμένω στα προβλήματα της οικοδόμησης που έζησε από πρώτο χέρι ως υπουργός οικονομικών- σε μια σύνδεση θεωρίας και πράξης. Μία από τις σημαντικότερες πτυχές της παρακαταθήκης που μας άφησε ο γκεβάρα είναι οι σημειώσεις του για την πολιτική οικονομία του σοσιαλισμού και πιο ειδικά για την πρωτεύουσα σημασία των ηθικών κινήτρων έναντι των υλικών, και της λειτουργίας τους ως μοχλού που καλλιεργεί το ένα ή το αντίθετο μοντέλο ανάπτυξης (καπιταλιστικό ή σοσιαλιστικό), σε ευθεία αντίθεση με τη ρεβιζιονιστική λογική που επικράτησε σταδιακά στη σοβιετική ένωση.

Το ζήτημα ατό χρήζει ειδικής εξέτασης σε ξεχωριστή ανάρτηση, για να στριμωχτεί εδώ σε ένα μικρό επίλογο. Μπορούμε να θέσουμε όμως κάποια σημεία, ερωτήματα και προβληματισμούς που σκιαγραφούν ένα γενικό πλαίσιο.

-Μπορούμε να ισχυριστούμε πως τα υλικά κίνητρα είναι σαν τις εμπορευματικές σχέσεις; Είναι αναγκαίο κακό, που μπορεί να τεθεί στην υπηρεσία του πλάνου, σε μια σχεδισμένη οικονομία; Ή απορρίπτεται εξ αρχής και από θέση αρχής;

-Αν ο πολεμικός κομμουνισμός στην εσσδ βασιζόταν στα ηθικά κίνητρα, ενώ η υιοθέτηση της νεπ προέκρινε τα υλικά, μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι πως εμείς θα αποφύγουμε πλήρως τη δεύτερη ή μια παραλλαγή της, ως στιγμιαία τακτική υποχώρηση;

-Τι είδους μπορεί να είναι τα ηθικά κίνητρα; Με ποιον τρόπο θα προσελκυστούν τα υψηλόβαθμα στελέχη και το εξειδικευμένο, επιστημονικό προσωπικό, για να υπηρετήσουν το σοσιαλιστικό σχέδιο, χωρίς το αντίστοιχο υλικό κίνητρο;

Κι από την άλλη. Δεν είναι πρώτοι οι κομμουνιστές και τα οργανωμένα μέλη της πρωτοπορίας που πρέπει να δώσουν το καλό παράδειγμα, απαρνούμενοι οποιοδήποτε υλικό προνόμιο, όσο επίπονη ή υπεύθυνη κι αν είναι η θέση τους;

Αλλά αυτά θα τα δούμε εν καιρώ. Κι αφού μελετηθεί πρώτα το βιβλίο του καρλος ταμπλάδα «τσε γκεβάρα: η πολιτική οικονομία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού», που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στα ελληνικά, από τις εκδόσεις διεθνές βήμα.