Για το παιδαγωγικό ποίημα του Μακάρενκο

Αν κάποιος δεν έχει διαβάσει το Παιδαγωγικό Ποίημα του Μακάρενκο, τον περιμένει μια πραγματική αποκάλυψη, για την οποία κανείς δεν μπορεί να τον προϊδεάσει επαρκώς, όσα κι αν του πει σαν προλεγόμενα.

Δεν είναι ακριβώς ποίημα, αλλά αγώνας, που είναι η τέχνη της ζωής. Είναι ποίηση, με την κυριολεξία του όρου, διάπλαση χαρακτήρων κι ενός νέου κόσμου. Ενός κόσμου που ξεκινούν να τον φτιάξουν στα ερείπια του παλιού και των παλιών "ξοφλημένων" εαυτών τους. Δεν είναι ένα κλασικό ορφανοτροφείο-αναμορφωτήριο φυλακισμένων παιδικών ψυχών, αλλά εργαστήριο αναδιαμόρφωσης των συνθηκών, που φτιάχνουν με τη σειρά τους τους ανθρώπους.

Δεν είναι ακριβώς παιδαγωγικό, με στενά σχολικούς όρους, αλλά μια σφαιρική και ολοκληρωμένη εκπαιδευτική διαδικασία σε μια κοινότητα, που θα έκανε ίσως πολλούς "ελευθεριακούς" να φρίξουν με την αυστηρή πειθαρχία, την "επιβολή" του συνόλου στο άτομο, τη στρατιωτική παιδεία του επικεφαλής, του Αντόν Μακάρενκο, που είναι κι ο συγγραφέας του δίτομου έργου.

Σίγουρα δεν πρόκειται για την παιδεία της αριστείας, που προχωρά με μια "εκλεκτή μειοψηφία", επενδύει πάνω της και στήνει ένα τείχος ή μάλλον μικρό Καιάδα για τους υπόλοιπους, που... "δεν παίρνουν τα γράμματα". Βάζει έτσι στους εκπαιδευτικούς -πέρα από τα στενά χρονικά όρια και την ελεγχόμενη στοχοθεσία του μαθήματος- το κλασικό, περιοριστικό τρίλημμα: να προχωρήσουν (σ)το μάθημα με το ρυθμό των καλών, των τελευταίων ή με το μέσο όρο της τάξης;

Η τάξη του Μακάρενκο έχει άλλες ταξικές προτεραιότητες κι εξυπηρετεί άλλους σκοπούς. Μπορεί να μην έπιανε καλούς βαθμούς σύνδεσης με την αγορά εργασίας σε μια καπιταλιστική χώρα, αλλά δε θεωρεί κανέναν άχρηστο και χαμένη υπόθεση. Μπορεί να μη βγάζει παιδιά-θαύματα, με υποτροφίες, άριστες επιδόσεις κι ασυνήθιστες ικανότητες, αλλά είναι ένα μικρό θαύμα από μόνη της, που βγάζει επιστήμονες, τεχνίτες, μα πάνω από όλα χτίστες της νέας κοινωνίας, σύμφωνα με το πνεύμα και τις ανάγκες της εποχής. (Δεν ξέρω αν είναι τυχαίο ή ίσως κατάλοιπο του σοβιετικού παρελθόντος πως το πανεπιστήμιο του Λομονόσοφ -ή μήπως Λαμανόσαφ;- εξακολουθεί ως και σήμερα να έχει σχετικά καλές αξιολογήσεις, αλλά δε συγκαταλέγεται μεταξύ των κορυφαίων εξαιτίας της πολύ χαμηλής του βαθμολογίας στο κομμάτι της σύνδεσής του με την αγορά).

Ο Μακάρενκο και τα παιδιά του εφαρμόζουν πιθανότατα στην πράξη το θεωρητικό κεκτημένο της σοβιετικής ψυχολογίας (Βιγκότσκι, κ.ά.) για την άγουσα (κύρια) δραστηριότητα, που διαμορφώνει πρωτίστως τον ψυχισμό του ανθρώπου. Διδάσκουν τη συντροφική συμβίωση και τη συλλογική ζωή (κολεκτίβα), το συνδυασμό θεωρίας και πράξης, μάθησης και εργασίας. Κι όταν τελικά καταφέρνουν να πατήσουν γερά στα πόδια τους σαν κολεκτίβα, "εξάγουν" την επανάστασή τους και τα καλύτερα παιδιά τους σε άλλες αντίστοιχες μονάδες, για να μεταδώσουν την πείρα και τα διδάγματά τους.

Για μια σοσιαλιστική κοινωνία ανώτερου τύπου, κάποιες κοινωνικές κατηγορίες είναι ευαίσθητος δείκτης της ποιοτικής στάθμης και διαφοράς της: τα παιδιά (ορφανά και μη), οι ανήλικοι έφηβοι, οι ηλικιωμένοι-συνταξιούχοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες, η κρατική μέριμνα, τα δικαιώματα και τα προνόμια που απολαμβάνουν. Η σύγκριση με την τσαρική Ρωσία, και τη σημερινή πραγματικότητα στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Η ευθεία σύγκριση με τις χώρες του δυτικού κόσμου, καθώς κι οι συγκρίσεις στο εσωτερικό των καπιταλιστικών χωρών και το κοινωνικό τους κράτος, πριν και μετά την επικράτηση της καπιταλιστικής βαρβαρότητας στην ΕΣΣΔ, που αποτελούσε πηγή έμπνευσης για τους λαούς και τους αγώνες τους, κι αντίπαλο δέος για την αστική εξουσία.

Για τους συντρόφους, η παιδαγωγική επιστήμη είναι κλειδί τόσο για τις μεταξύ τους σχέσεις (όπου η οργάνωση, το κόμμα, η ταξική πάλη γενικότερα είναι ένα μεγάλο σχολείο, με ανεξάντλητο πλούτο), όσο και στο άνοιγμά τους στον κόσμο και τη δουλειά στο μαζικό΄κίνημα. Αρκεί να μην ξεχνάνε πως:

α) το βασικό πεδίο-κριτήριο είναι η πράξη, που όμως καθοδηγείται από τη θεωρία, για να μη βαδίζει στα τυφλά και κάνει τα ίδια λάθη, επαναλαμβανόμενου κύκλους γύρω από τον εαυτό της, όπως στη μέρα της Μαρμότας.

β) ο παιδαγωγός γηράσκει αεί διδασκόμενς από τις μάζες και δεν μπορεί να διακατέχεται από την υπεροψία του παντογνώστη-ξερόλα. Άλλο πράγμα ο αγνωστικισμός κι άλλο η αμφιβολία, η γόνιμη αμφισβήτηση, οι αναζητήσεις κι η διαρκής αναμέτρησης με τις αδυναμίες, τις ελλείψεις και τα κενά που έχουμε να καλύψουμε.

Τα παραπάνω είναι δικές μου σημειώσεις που γράφτηκαν αντί ανταπόκρισης από μια ενδιαφέρουσα εκδήλωση για την Παιδαγωγική στη Σοβιετική Ένωση (η περίπτωση του Μακάρενκο, Σοσιαλισμός και Προσωπικότητα) με εισηγητή το σοβιετικό κυριούλη.

Αντ' αυτής λοιπόν, μπορείτε να διαβάσετε τα εξής:

-εντυπώσεις από μια παρουσίαση του παιδαγωγικού ποιήματος από τον Ελισαίο

-ένα απόσπασμα-κεφάλαιο από το παιδαγωγικό ποίημα, σε δύο μέρη (1 και 2)

-ένα κείμενο του Παυλίδη (που είναι σχετικό, αλλά αν δεν κάνω λάθος, δεν ταυτίζεται με το κείμενο της εισήγησής του).