Ενδεικτική βιβλιογραφία για τον τρίτο τόμο του δοκιμίου

Σήμερα συμπληρώνονται εννιά χρόνια από το θάνατο του χαρίαλαου, που είναι αντικειμενικά η πιο σημαντική προσωπικότητα της περιόδου που θα εξετάζει ο τρίτος τόμος του δοκιμίου ιστορίας του κόμματος, από το 68’ ως το 91’. Με αυτή την αφορμή, η κε του μπλοκ παρουσιάζει μια λίστα με μια πρώτη ενδεικτική βιβλιογραφία, που μπορεί να εμπλουτιστεί στην πορεία και με τις προτάσεις σφων αναγνωστών, σχετικά με αυτή την περίοδο.

Όπως είχε σημειωθεί σε μια πρόσφατη ανάρτηση, η καλύτερη εισαγωγή στον τρίτο τόμο είναι η βιογραφία του χαρίλαου από το θεοχαράτο και ιδιαίτερα ο δεύτερος τόμος, που πιάνει την περίοδο από τη μεταπολίτευση του 74 –ο φλωράκης είχε αναδειχτεί γγ του κόμματος από το 72’. Σε ορισμένα σημεία, η ανάλυση του συγγραφέα (που δεν περιορίζεται στενά σε βιογραφικά στοιχεία για το φλωράκη, αλλά δίνει και το γενικό πολιτικό κλίμα της εποχής) προδίδει ίσως την ταυτότητα ενός «τίμιου ρεφορμιστή», με πιθανές αυταπάτες για τον χαρακτήρα και την ουσία της αστικής δημοκρατίας, ο οποίος ωστόσο παρέμεινε αταλάντευτα κοντά στο κόμμα και συστρατεύτηκε μαζί του στην πιο δύσκολη καμπή της σύγχρονης ιστορίας του, κατεβαίνοντας ως υποψήφιός του στις εθνικές εκλογές του 93’. Για αυτό το τελευταίο πάντως ίσως να μην ευθύνεται αποκλειστικά ο θεοχαράτος αλλά εν μέρει και συγκεκριμένες επεξεργασίες του κόμματος, που επηρέαζαν τη γενική πολιτική του γραμμή και πρέπει να ιδωθούν αυτοκριτικά (το σύνθημα για αλλαγή με κατεύθυνση το σοσιαλισμό, οι απαράδεκτες υποχωρήσεις για τη συγκρότηση του συνασπισμού το 88’ και η συμμετοχή του σε αστικές κυβερνήσεις, κτλ).

Μια πιο σύντομη βιογραφία του χαρίλαου, που δεν εμβαθύνει ωστόσο στα γεγονότα με αναλυτικές και συνολικές πολιτικές εκτιμήσεις, έχει γράψει η άννα παναγιωταρέα με τίτλο «κι σεν πως σε λεν; -χαρίλαος φλωράκης», που βασίζεται σε μαγνητοφωνημένες συνομιλίες της με το φλωράκη. Παρόλα αυτά η παναγιωταρέα σταματά την αφήγησή της ακριβώς πριν την κρίσιμη διετία 89-91 και κρατάει μέχρι σήμερα στο αρχείο της τις κασέτες με τη μαρτυρία και τα σχόλια του χαρίλαου για το επίμαχο διάστημα και προπαντός για τη διάσπαση του κκε μετά το 13^ο συνέδριο και την αποχώρηση των στελεχών του που προτίμησαν να μείνουν στο συνασπισμό.

Πρόσφατα υπέπεσε στην αντίληψή μου η ύπαρξη ενός ακόμα βιβλίου για τον χαρίλαο, που γράφτηκε από τη νίτσα λουλέ-θεοδωράκη και έχει βασιστεί (κι αυτό) στις συνομιλίες της με τον χαρίλαο και τα άτομα του στενού του περιβάλλοντος. Τα βιβλία λουλέ (που μόνο κάτω από τη μηλιά του μπάρμπα-κώστα λουλέ δεν έπεσε τελικά) διακρίνονται από ένα μάλλον ελαφρύ κι επιφανειακό στιλ προσέγγισης (λιγότερο πολιτικό και από αυτό της παναγιωταρέα) που εστιάζει θεωρητικά στις πιο… ανθρώπινες πλευρές της προσωπικότητας που την απασχολεί. Παρόλα αυτά παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί έχει γραφτεί λίγα χρόνια μετά τη διάσπαση του 91’ και με νωπά ακόμα τα σημάδια των αντεπαναστατικών ανατροπών στη σοβιετική ένωση.

Παρακάτω έχω συγκεντρώσει μια εντελώς ενδεικτική βιβλιογραφία-αρθρογραφία που σχετίζεται με τα γεγονότα εκείνης ακριβώς της διετίας, από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Η δική μας σκοπιά, από ό,τι έχω υπόψη μου και μπορώ να ανακαλέσω στη μνήμη μου, συνοψίζεται πολύ καλά στο πρόσφατο άρθρο του πγ στην κομεπ για την πορεία αποκατάστασης του επαναστατικού χαρακτήρα του κκε. Ένα ευσύνοπτο χρονικό και σχολιασμό της διάσπασης μπορεί να βρει κανείς στο αρχείο του ριζοσπάστη από το 2001, στα δέκα χρόνια από τα γεγονότα που οδήγησαν σε αυτήν. Ένα χρονικό που ξεκινάει με αυτή την εισαγωγή και αυτό το κείμενο και συνεχίστηκε όλη την επόμενη εβδομάδα στις σελίδες του ρίζου (πηγαίνοντας στο κάτω μέρος αυτού του κομματιού, μπορείτε να βρείτε τους συνδέσμους για τα κομμάτια των άλλων ημερών).

Κάποιες πρώτες ενδιαφέρουσες αλλά ανολοκλήρωτες εκτιμήσεις περιλαμβάνονται στην μπροσούρα με τα υλικά του 14^ου συνεδρίου, το δεκέμβρη του 91’, ενώ εξίσου σημαντικά ντοκουμέντα περιέχονται και στην μπροσούρα «από το 12^ο στο 13^ο συνέδριο του κκε», που εκτείνονται σε όλη την περίοδο από το 87’ ως το 91’ και όσα δραματικά συνέβησαν: συγκρότηση του συνασπισμού, πτώση του τείχους και πρώτη φάση εκδήλωσης της αντεπανάστασης, κυβερνήσεις τζανετάκη – ζολώτα και διάσπαση της κνε, προεργασίες για το 13^ο συνέδριο κι ενώ είχε ήδη διαφανεί η σύγκρουση των διαφορετικών λογικών κι αντιλήψεων για το κόμμα και τη συνέχειά του.

Από τη σκοπιά των αναθεωρητών η πιο ενδιαφέρουσα καταγραφή που έχω υπόψη μου είναι στο βιβλίο «στοχασμοί» του γρηγόρη φαράκου (έχει παρουσιαστεί κι εδώ κατά το παρελθόν) ο οποίος διετέλεσε γγ του κκε στην πλέον κρίσιμη συγκυρία (89-91) και μέλος του πγ-διευθυντής του ρίζου σε όλο το διάστημα που προηγήθηκε. Λόγω ακριβώς της θέσης του η μαρτυρία του καθίσταται αρκετά ενδιαφέρουσα, αν και ελέγχεται προφανώς για πολλές ανακρίβειες σε όσα περιγράφει και καταγγέλλει για πρόσωπα και καταστάσεις μες στο κόμμα. Μία αντίστοιχη καταγραφή μας δίνει το «μετά» με την πολιτική σκέψη του μίμη ανδρουλάκη σε μορφή συνέντευξης στον ομοϊδεάτη του (στην πορεία τους προς την ενσωμάτωση) παύλο τσίμα, αμέσως μετά την αποχώρησή του από το συν και λίγο πριν την ένταξή του στο πασοκ και το δυναμικό του φλας, αν δεν κάνω λάθος. Αρκετά ενδιαφέρουσα είναι και η μαρτυρία του πάνου τριγάζη στο βιβλίο «συνάντηση με τον γκορμπατσόφ» (αυτήν που του δόθηκε το αγαλματάκι του ημίθεου ηρακλή για το έργο που επιτελούσε) όπου βρέθηκε με τριμελές κλιμάκιο του πγ, ως εκπρόσωπος της ανανεωτικής φράξιας στο κόμμα, που ήταν ήδη φευγάτη.

Από τη σχηματικά αντίθετη σκοπιά και σχετικά με τη διάσπαση της κνε το 89’, μπορεί να διαβάσει κανείς καταρχάς ένα σύντομο χρονικό των γεγονότων στην ιστοσελίδα του ναρ. Και να συνεχίσει με το βιβλίο του κοτζιά (ω ναι, του γνωστού) και του μακαρίτη μπατίκα, τακτικού κι αναπληρωματικού μέλους της κε αντίστοιχα, με τίτλο «μια συζήτηση που δεν έγινε», σχετικά με την αποχώρησή τους από το κόμμα, το εσωτερικό σημείωμα της κε που απαντούσε σε κάποιες απόψεις τους και τη δική τους ανταπάντηση. Είναι πολύ χαρακτηριστικό για το πώς κάποια πρώην κομματικά μέλη που μας έβγαζαν φλας από τα αριστερά, έδιναν όρκους πίστης στην ανανέωση της περεστρόικα και έστριψαν τελικά δεξιά για να βρεθούν στην αγκαλιά του πασόκ και σήμερα του σύριζα (η περίπτωση κοτζιά). Όποιος είναι συλλέκτης και χουβαρντάς, μπορεί να αναζητήσει την έκδοση που συγκεντρώνει τα 12 (αν θυμάμαι καλά) τεύχη του περιοδικού πριν, πριν μετεξελιχθεί σε εβδομαδιαία εφημερίδα και πριν τη διάσπαση του 89’. Δυστυχώς όμως η τιμή της δεν είναι ιδιαίτερα προσιτή, καθώς έχει χαρακτήρα οικονομικής ενίσχυσης για το ρεύμα.

Δύσκολα θα μπορούσα να καταταχθεί στην παραπάνω κατηγορία η συλλογή άρθρων και κειμένων του κώστα κάππου –που θα μπορούσε να αποκατασταθεί πολιτικά στα πλαίσια συγγραφή του τρίτου τόμου, όπως έχει πει μεταξύ σοβαρού και αστείου η κε του μπλοκ- στο βιβλίο «η επανάσταση που έρχεται», που υπάρχει σε δύο εκδόσεις, μια μικρή παλιότερη και μια νεότερη ενισχυμένη. Το γράφω αυτό γιατί ο κάππος ήρθε μεν σε σύγκρουση σε μια δεδομένη συγκυρία με συγκεκριμένες επιλογές του κόμματος, αλλά ποτέ δεν κόπηκαν εντελώς οι μεταξύ μας δεσμοί. Κι όσα έλεγε τότε σχετικά με τις αστικές κυβερνήσεις και τη στάση ενός κκ απέναντί τους, προσεγγίζουν πολύ τη σημερινή γραμμή του κόμματος και τις αποφάσεις του 19^ου συνεδρίου.

Ως συμπληρωματικές πηγές για το σχηματισμό μιας σφαιρικής συνολικής εικόνας για τα δεδομένα της εποχής, η κε του μπλοκ προτείνει:

την «πορεία της νεολαίας» του σπύρου χαλβατζή, γραμματέα της κνε τότε, σχετικά με το κίνημα της νεολαίας.

Την έκδοση της εσακ για «το πραξικόπημα» του 85’ στη γσεε και το διορισμό από την κυβέρνηση και την.. ανεξάρτητη δικαιοσύνη δοτής διοίκησης, ενάντια στους δοσμένους συσχετισμούς και την εκλεγμένη πλειοψηφία.

Ένα προλεκάλτ διαμάντι των εκδόσεων του οδηγητή (μου διαφεύγει δυστυχώς ο ακριβής τίτλος και δεν μπόρεσα να το βρω στο διαδίκτυο) με τα πρακτικά μιας φεστιβαλικής εκδήλωσης-συζήτησης του 88’, όπου συμμετείχαν ο κοτζιάς από εμάς, ένας πασόκος δεύτερης διαλογής και ο ανδριανόπουλος από τη νδ! Ενδεικτικό της σύγχυσης και της ιδεολογικής υποχώρησης στις γραμμές του κόμματος, όχι για τους καλεσμένους της συζήτησης, αλλά και για όσα ειπώθηκαν κατά τη διάρκειά της.

Και μια έκδοση της ιδεολογικής επιτροπής στα τέλη του 80’ χωρίς κάποιο συγκεκριμένο τίτλο, με τα υλικά και τη συζήτηση κάποιων αχτίφ της ιδεολογικής επιτροπής σχετικά με την ανάπτυξη νέου τύπου, το συνασπισμό της αριστεράς (λίγο πριν τη συγκρότησή του) και τις αλλαγές στη σοβιετική ένωση. Ένα βιβλίο που χρήζει (όπως και το προηγούμενο) ειδικής παρουσίασης, πιθανότατα κάποια στιγμή μες στο καλοκαίρι.

Στον επίλογο χρειάζεται και μια ειδική αναφορά στο φαινόμενο πασοκ, ίσως την πιο χαρακτηριστική πολιτική έκφραση του ριζοσπαστικού πνεύματος της μεταπολίτευσης, της ενσωμάτωσης και του εκφυλισμού του. Αρκετά ενδεικτικό της αμηχανίας του κόμματος στην αντιμετώπιση της λαίλαπας του πασοκ είναι το βιβλίο του κοτζιά, από την ιε της κετουκε, «ο τρίτος δρόμος του πασόκ», όπου το χαρακτηρίζει ως ιδιότυπο σοσιαλιστικό-ρεφορμιστικό κόμμα {αρχικά το πασοκ κατήγγελλε τη σοσιαλιστική διεθνή, της οποίας ηγήθηκε αργότερα ο γαπ, ως συμβιβασμένη και δεν είχε ενταχθεί στις γραμμές της}. Άλλος κλασικός πασόκος, που κινείται κι αυτός σήμερα στον χώρο του σύριζα είναι ο στέλιος κούλογλου που έγραψε το βιβλίο «πασοκ 1974-86, στα ίχνη του τρίτου δρόμου». Ας μείνουμε προς το παρόν σε αυτά τα δύο, με την επιφύλαξη να αναφερθούμε πιο αναλυτικά στο θέμα, με αφορμή τη συμπλήρωση των 40χρονων της.. καλύτερης δημοκρατίας που ζήσαμε ποτέ τον ιούλη που μας έρχεται.

Κλείνουμε το διαλεκτικό κύκλο της ανάρτησης με το αρχικό της θέμα και ένα σπάνιο βιντεάκι με κάποιες πιο προσωπικές στιγμές του χαρίλαου, που μου υπέδειξε ένας φίλος της κε του μπλοκ.