Γιουγκοσλαβία – H εργατική αυτοδιαχείριση στην υπηρεσία του καπιταλισμού

Το ιστορικό ένθετο της κε του μπλοκ φιλοξενεί σήμερα μια (ακόμα) πολύ αξιόλογη και προσεγμένη δουλειά του Άναυδου, που έρχεται κατά κάποιον τρόπο ως συνέχεια μιας προηγούμενης μελέτης του για την κίνα και το δικό της «μοντέλο οικοδόμησης». Αυτή τη φορά εξετάζει τον «τρίτο δρόμο» της γιουγκοσλαβίας του τίτο, θεωρητικά κι ιστορικά, τη σχέση του με το σοσιαλιστικό στρατόπεδο και τον.. υπαρκτό καπιταλισμό Το κείμενο έχει αρκετά μεγάλη έκταση, αλλά αξίζει κατά τη γνώμη μου να διαβαστεί ως το τέλος. Καλή ανάγνωση και κάθε καλόπιστη παρατήρηση στα σχόλια είναι κάτι παραπάνω από ευπρόσδεκτη.

 ‘Ο Τίτο επιβίωσε με τη βοήθεια των Δυτικών δημοκρατιών’ … ‘Κάθε Ανατολικοευρωπαϊκή χώρα που έρχεται σε ρήξη με τη Μόσχα … μπορεί να βασίζεται στην Αμερικάνικη βοήθεια’… ‘Για να δικαιούται την Αμερικάνικη βοήθεια μια Ανατολικοευρωπαϊκή χώρα δεν χρειάζεται να είναι δημοκρατική, ήταν αρκετό να ακολουθήσει το μοντέλο του Τίτο και να φύγει από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας’[1]

                   

1.      Εισαγωγή

Η φράση τι θα γινόταν αν ή αλλιώς η εναλλακτική ιστορία δεν είναι δημοφιλής ανάμεσα στους ιστορικούς. Ωστόσο ανάμεσα στους αντικομουνιστές της αριστεράς υπάρχει η βεβαιότητα ότι αν στο μπολσεβίκικο κόμμα είχαν επικρατήσει οι αντίπαλοι του Στάλιν η ΕΣΣΔ θα είχε μετατραπεί περίπου σε επίγειο  παράδεισο. Παρόλα αυτά στην ιστορία υπάρχουν το παράδειγμα της Κίνας (εδώ η ανάλυση) αλλά και της Γιουγκοσλαβίας όπου οι απόψεις της Εργατικής Αντιπολίτευσης (και του Προυντόν) για τον έλεγχο των εργοστασίων από τους εργάτες, του Μπουχάριν για το σταδιακό και ειρηνικό πέρασμα των κουλάκων στο σοσιαλισμό αλλά και του Τρότσκι ενάντια στη γραφειοκρατική παραμόρφωση του εργατικού κράτους  εφαρμόστηκαν στην πράξη. Με άλλα λόγια η Γιουγκοσλαβία του Τίτο ήταν ο ‘παράδεισος’ που σήμερα προτείνουν στην χώρας μας οι μικροαστοί της Ανταρσυα, της αναρχίας και ορισμένες συνιστώσες του Σύριζα ανεξάρτητα αν αναγνωρίζουν τον εαυτό του στον γιουγκοσλαβικό καθρέφτη. Το τραγικό τέλος της Γιουγκοσλαβίας έχει την ρίζα του ακριβώς στην εφαρμογή της εναλλακτικής  ‘σοσιαλιστικής’ οικοδόμησης.

Επιπρόσθετα η περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας είναι άλλη μία απόδειξη ότι αν και τα λαϊκά μέτωπα μπορεί να θεωρηθούν μία επιτυχημένη στρατηγική ενάντια στον φασισμό και την υπεράσπιση της ΕΣΣΔ από την άλλη αδυνατούσαν από την φύση τους να μετασχηματίσουν σοσιαλιστικά μία χώρα.

2.      Το τέλος του πολέμου

Ο Κόκκινος Στρατός διέσχισε τα ρουμανο-γιουγκοσλαβικά σύνορα την 1^η Οκτωβρίου του 1944 και μαζί με δυνάμεις του γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΛΑΣ) απελευθέρωσε το Βελιγράδι στις 20 του ίδιου μήνα. Ο Κόκκινος Στρατός ωστόσο δεν παρέμεινε στη Γιουγκοσλαβία αλλά συνέχισε την προέλαση του στην Ουγγαρία και μετά στη Γερμανία κι έτσι η υπόλοιπη χώρα απελευθερώθηκε από τις δυνάμεις του ΛΑΣ . Στις 7 Μαΐου του 1945 ο Τίτο σχημάτισε την προσωρινή κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας όπου το Λαϊκό Μέτωπο κατέλαβε τα περισσότερα υπουργία.  Στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1946 το Λαϊκό Μέτωπο απέσπασε το 96% των ψήφων.

Το Λαϊκό Μέτωπο στο οποίο συμμετείχαν εκτός από το ΚΚΓ και μια σειρά άλλων κομμάτων ήταν μια κοινωνική συμμαχία της εργατικής τάξης με την αγροτιά, τους μικροαστούς και μικρό μέρος της αστικής τάξης. Στο πρόγραμμα του μετώπου του 1943 αναφερόταν η ατομική ιδιοκτησία σαν ιερή και αναγνωριζόταν η σημασία της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στη βιομηχανία το εμπόριο και τη γεωργία. Το μεγαλύτερο βάρος του αντιφασιστικού αγώνα το σήκωσε η ύπαιθρος ενώ η συμμετοχή των πόλεων ήταν ασήμαντη σε αντίθεση με άλλες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες όπου το αντιφασιστικό κίνημα έδρασε κυρίως στις πόλεις και στα εργοστάσια. Σαν αποτέλεσμα της αποφασιστικής συμβολής της υπαίθρου στον αντιστασιακό αγώνα η αστική και μικροαστική τάξη του χωριού βρέθηκαν επικεφαλής στην προσπάθεια για την ανόρθωση της χώρας  Μετά την απελευθέρωση η ηγετική ομάδα του ΚΚΓ και οι  θεωρητικοί του (Τζίλας. Πιγιάντε) υποστήριζαν ότι η ηγετική τάξη της γιουγκοσλάβικης κοινωνίας είναι η αγροτιά γεγονός που επιβεβαίωνε και η σύνθεση του ΚΚΓ. Από τα 12.000 προπολεμικά μέλη του τα 8.000 σκοτώθηκαν στη διάρκεια του αντιστασιακού αγώνα. Το 1948 το ΚΚΓ έφτασε περίπου τα 460.000 μέλη.  Η στρατολογία περιελάμβανε χιλιάδες αστούς μικροαστούς και κουλάκους ενώ το ποσοστό των εργατών μειώθηκε σημαντικά (10% περίπου αρκετοί εκ των οποίων ήταν αυτοαπασχολούμενοι και όχι εργάτες) Συνεπώς η ηγεσία του ΚΚΓ όχι μόνο αρνούταν τον πρωτοπόρο ρόλο της εργατικής τάξης στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό αλλά και ερμήνευε την συμμαχία αγροτιάς και προλεταριάτου σαν συμμαχία με όλη την αγροτιά και όχι μόνο με τα φτωχό και μεσαίο τμήμα της. Σαν απόρροια της πολεμικής προσπάθειας το ΚΚΓ είχε μετατραπεί σε ένα αγροτικό κόμμα.

3. Η ανοικοδόμηση (1945-1948).

Το πρώτο καθήκον της νέας κυβέρνησης ήταν η ανόρθωση της χώρας. Ο αριθμός των θυμάτων του πολέμου ήταν τεράστιος: οι νεκροί ξεπέρασαν το 1,7 εκατομμύριο 3,5 εκατομμύρια είχαν χάσει τα σπίτια τους ενώ η παραγωγή έφτανε το 30% του προπολεμικού επιπέδου. Το 36% των παγίων της βιομηχανίας και το μεγαλύτερο μέρος των υποδομών είχε καταστραφεί. Συνεπώς το βασικότερο πρόβλημα της Γιουγκοσλαβικής ηγεσίας μετά το 1944 ήταν ο τρόπος με τον οποίο θα προχωρούσε η ανοικοδόμηση και η εκβιομηχάνιση της χώρας με δεδομένη τη χαμηλή κεφαλαιακή επάρκεια που την καθιστούσε ευάλωτη στις πιέσεις των άλλων κρατών.

Με δεδομένο ότι η βαριά βιομηχανία βρισκόταν στα χέρια είτε των Γερμανών και των συνεργατών τους είτε στα χέρια των αγγλόφιλων υποστηρικτών του πρώην βασιλιά ήταν σχεδόν μονόδρομος για την κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου να προχωρήσει στην εθνικοποίηση της περιουσίας των εχθρών της. Έτσι από τον Νοέμβριο του 1945 ως τον Απρίλιο του 1948 εθνικοποιήθηκε σταδιακά η περιουσία όσων χαρακτηρίστηκαν εχθροί του καθεστώτος. Οι εθνικοποιήσεις ξεκίνησαν με τη δήμευση της περιουσίας του Γερμανικού κράτους, των εγκληματιών πολέμου και των δοσίλογων. Η διαδικασία ήταν σχετικά εύκολή μιας και οι δυνάμεις του Άξονα είχαν δημεύσει τα περισσότερα ορυχεία και βιομηχανικές μονάδες της χώρας για να ενισχύσουν την πολεμική τους προσπάθεια. Οι Γερμανοί έλεγχαν τα ορυχεία μολύβδου και ψευδάργυρου (προπολεμική ιδιοκτησία των Βρετανών) τα ορυχεία χαλκού (Γαλλία) κλπ και μαζί με τους συνεργάτες τους συνολικά περίπου το 55% της Γιουγκοσλαβικής βιομηχανίας αλλά και το 6% της αγροτικής γης.  Στον αγροτικό τομέα ήδη από το 1944 η γη που άνηκε στον εχθρό και τους συνεργάτες του δημεύθηκε όπως επίσης και κάθε ιδιοκτησία άνω των 1.000 στρεμμάτων που άνηκε είτε σε ιδιώτες είτε σε μοναστήρια τράπεζες κλπ. Εθνικοποιήθηκε επίσης το μέρος της  βιομηχανίας (27%) που άνηκε στο φιλοβασιλικό και αγγλόφιλο μέρος της αστικής τάξης της χώρας.   Εκπονήθηκε το πρώτο πεντάχρονο πλάνο (1946) το οποίο όμως ήταν το άθροισμα των αντίστοιχων πεντάχρονων των δημοκρατιών.

Η οικονομική πολιτική του Λαϊκού Μετώπου  συνοψιζόταν στον  έλεγχο των επενδύσεων και των δημοσιοοικονομικών στο εσωτερικό ενώ η οικονομία παρέμενε ανοικτή αναζητώντας βοήθεια και εμπορικές σχέσεις με τις καπιταλιστικές χώρες.  Ωστόσο η πολιτική των εθνικοποιήσεων δεν μπορούσε να είναι αποτελεσματική  αν δεν συνοδευόταν από την άνοδο της παραγωγικότητας στο αγροτικό τομέα. Η άνοδος της παραγωγικότητας όμως ήταν εφικτή μόνο μέσω της γρήγορης κολεκτιβοποίησης της γης. Ο έλεγχος του εμπορίου από μόνος του δεν ήταν αρκετός για να αποκτηθεί πρόσβαση στο αγροτικό πλεόνασμα και να περιοριστεί ο πληθωρισμός που δημιουργούσε ο χαμηλότερος ρυθμός αύξησης της βιομηχανικής παραγωγής αποτέλεσμα της χαμηλής κεφαλαιακής επένδυσης.

Η αντιπολίτευση στο κόμμα και το μέτωπο (Χεμπράντ, Ζούγιοβιτς) πίστευε ήδη από το 1946 ότι η εξάρτηση από το νόμο της αξίας και ο ονομαστικός μόνο έλεγχος του δημόσιου τομέα χωρίς ριζικές αλλαγές στις σχέσεις  παραγωγής δεν ήταν παρά κρατικός καπιταλισμός με όλες τις συνέπειες του. Ο έλεγχος των  πόρων που ήταν απαραίτητοι για  τις επενδύσεις βρισκόταν  στα χέρια των ομόσπονδων δημοκρατιών και όχι της κεντρικής κυβέρνησης με αποτέλεσμα να μην προχωρεί με ταχύτητα η ανασυγκρότηση της οικονομίας. Η άρνηση της ηγεσίας της Γιουγκοσλαβίας να προχωρήσει σε ριζικές αλλαγές στην αγροτική οικονομία και στη συγκέντρωση των πόρων σε κεντρικό επίπεδο άφηνε άλυτο το πρόβλημα της προτεραιότητας μεταξύ κατανάλωσης και επένδυσης. Χωρίς αλλαγή στις σχέσεις παραγωγής μόνο δύο εναλλακτικές υπήρχαν για ανάπτυξη: η απλήρωτη ή φτηνή  εργασία και η ξένη βοήθεια.  Η εθελοντική απλήρωτη εργασία αναστήλωσε κυρίως τις κατεστραμμένες υποδομές η ξένη βοήθεια όμως ήταν αυτή που καθόρισε τις μετέπειτα εξελίξεις. Η αύξηση της παραγωγικότητας και ο περιορισμός των μισθών είχε να αντιμετωπίσει την αντίδραση των συνδικάτων η οποία κάμφθηκε  με την εισαγωγή των εργατικών συμβουλίων και της αυτοδιαχείρισης  Επίσης πέρασαν νόμους που έδεναν τον εργαζόμενο σε συγκεκριμένη επιχείρηση και εξασφάλιζαν στο τομέα της ατομικής ιδιοκτησίας ένα συγκεκριμένο επίπεδο διαβίωσης σύμφωνα με τα πιστεύω του αγροτικού σοσιαλισμού που πρέσβευε ότι αν ο ατομικός ιδιοκτήτης αφεθεί απερίσπαστος να δουλέψει στην ιδιοκτησία του θα παράγει θαύματα βοηθούμενος φυσικά από το κέρδος που θα του παρέχει η ελεύθερη αγορά.

Ο ρόλος του εξωτερικού εμπορίου ήταν κεντρικό θέμα στις συζητήσεις σχετικά με τη στρατηγική της εκβιομηχάνισης στην Σοβιετική Ένωση κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920. Ήταν επίσης ένα θέμα που διαχώρισε τους μπολσεβίκους από τους τροτσκιστές που αρνήθηκαν τη δυνατότητα οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα ακριβώς γιατί η οικοδόμηση αυτή θα ήταν αδύνατη χωρίς την εξωτερική βοήθεια Η ηγετική κλίκα της Γιουγκοσλαβίας βάσισε τη στρατηγικής της στην πεποίθηση  ότι ο διεθνής συσχετισμός είχε αλλάξει μετά το τέλος του Β΄ΠΠ. Η ΕΣΣΔ καταρχήν σαν σύμμαχος και σοσιαλιστική χώρα ήταν η πρώτη υποψήφια πηγή βοήθειας και ενίσχυσης  από την άλλη όμως η ΕΣΣΔ βγήκε από τον πόλεμο με σημαντικές απώλειες συνεπώς οι δυνατότητες της για ουσιαστική βοήθεια ήταν περιορισμένες. Από την άλλη έστω και με δυσκολίες υπήρχε η αναγνώριση από ΗΠΑ-Βρετανία ότι η Γιουγκοσλαβία ήταν ο κύριος σύμμαχος στα Βαλκάνια που άξιζε βοήθεια. Ήδη στην περιγραφή της διεθνούς κατάστασης από τη γιουγκοσλάβικη ηγεσία η έννοια της  καπιταλιστικής περικύκλωσης αντικαταστάθηκε από την έννοια της ειρηνικής συνύπαρξης.  Η αρχική αίτηση της Γιουγκοσλαβίας τον Ιούνιο του 1945 για βοήθεια ύψους 300 εκ.$ αναβαλλόταν επ’ αόριστο γιατί οι ΗΠΑ απαιτούσαν αποζημιώσεις για τις εθνικοποιήσεις, ενίσχυση του ρόλου των αντιδραστικών κομμάτων και μετά το 1946 να σταματήσει η Γιουγκοσλαβία να ενισχύει τον ΔΣΕ. Η Γιουγκοσλαβία αν και ιδρυτικό μέλος του ΔΝΤ αδυνατούσε να πάρει δάνειο από την Παγκόσμια Τράπεζα. Η μόνη πηγή εξωτερικής βοήθεια ήταν  η βοήθεια της UNRRA . Στα δύο χρόνια που είναι ανάμεσα (1945-1947) δόθηκαν στη χώρα περίπου 415 εκ$ σε τρόφιμα και σπόρους αλλά και μηχανολογικό εξοπλισμό.

Η δήθεν διεύρυνση του σοσιαλιστικού τομέα στο χωριό το 1948 περιορίστηκε στη δημιουργία κυρίως προμηθευτικών και καταναλωτικών συνεταιρισμών και όχι παραγωγικών. Αφού στον αγροτικό τομέα η ιδιωτική πρωτοβουλία είχε αφεθεί περίπου ανενόχλητη θα έπρεπε να βρεθεί τρόπος η παραγωγικότητα στο δευτερογενή τομέα να αυξάνεται γρηγορότερα από την κατανάλωση των εργατών και αυτό έπρεπε να επιτευχθεί με το ελάχιστο κοινωνικό και πολιτικό κόστος.

Στις 5 Μαΐου 1948 ο Τίτο ανακοινώνει την απομάκρυνση των Χέμπραγκ και Ζουγιοβιτς από τις θέσεις τους στην κυβέρνηση και εκκαθάρισε τα υπουργία Οικονομικών Βιομηχανίας και την  επιτροπή προγραμματισμού από τους οπαδούς τους. Συνελήφθησαν και οι δύο τους τέσσερις ημέρες μετά και δικάστηκαν για προδοσία. Στις 8 Οκτωβρίου ελαττώνει σημαντικά τη ροή βοήθεια προς τον ΔΣΕ. Τον Σεπτέμβριο, 1948  καταφθάνει στο Βελιγράδι μία ομάδα από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) και της Παγκόσμιας Τράπεζας για να επανεκκινήσει τις διαπραγματεύσεις σχετικά με τις πιστώσεις και δάνεια που ζητούσε η κυβέρνηση ενώ  το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ επιτρέπεται σε δύο αμερικανικές εταιρείες να υποβάλουν αιτήσεις για έκδοση πιστοποιητικών εξαγωγής μηχανημάτων προς τη Γιουγκοσλαβία  με αντάλλαγμα μετάλλευμα. Ήδη από τον Απρίλιο του 1948 η Γιουγκοσλαβία συνάπτει διμερείς συμβάσεις με τις Βρετανία, Αργεντινή, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Σουηδία, Ελβετία, Τουρκία και Γαλλία.

Δεν είναι τυχαίο ότι η απομάκρυνση από τις αρχές του σοσιαλισμού συνοδεύτηκε από την εισαγωγή των εργατικών συμβουλίων στην βιομηχανία την εγκατάλειψη της κολεκτιβοποίησης αλλά και τη μετονομασία του κομμουνιστικού κόμματος σε Λίγκα των Κομμουνιστών σηματοδοτώντας την παραίτηση του από την άμεση διοίκηση της κοινωνίας και της οικονομίας.

Για μία σύντομη περίοδο μετά τον Β’ ΠΠ η Γιουγκοσλαβική οικονομία βάδισε στα χνάρια της Σοβιετικής Ένωσης. Υιοθέτησε τον κεντρικό σχεδιασμό, την κρατικοποίηση των επιχειρήσεων (εκτός από την γεωργία όπου το μεγαλύτερο μέρος έμεινε στα χέρια των ιδιωτών) και επέβαλε το κρατικό μονοπώλιο στις κυριότερες σφαίρες της οικονομίας (επένδυση, τραπεζικός τομέας, εξωτερικό εμπόριο) καθώς και το διοικητικό έλεγχο στις τιμές των περισσότερων αγαθών.

4. Η ρήξη με την Κομινφόρμ.

Στις 27 Μάρτη του 1948 η ΚΕ του ΠΚΚ(μπ) απέστειλε μια επιστολή στον Τίτο και την ΚΕ του ΚΚΓ. Στην επιστολή αυτή η ΕΣΣΔ εξηγούσε τους λόγους που την οδήγησαν στην απόσυρση των σοβιετικών ειδικών από τη Γιουγκοσλαβία. Υπογράμμισε τη σκαιά συμπεριφορά των γιουγκοσλαβικών αρχών απέναντι στους σοβιετικούς ειδικούς που η ίδια η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση είχε ζητήσει σαν μέρος της βοήθειας για την ανόρθωση της χώρας. Διαμαρτυρόταν για τις συκοφαντικές κατηγορίες που εξαπέλυσε εναντίον των ειδικών ο Μ. Τζίλας αλλά και για την ανοικτή αντισοβιετική προπαγάνδα από ηγετικά στελέχη του ΚΚΓ. Εξέφραζε την ανησυχία της και τον προβληματισμό της σχετικά με το γεγονός ότι το ΚΚΓ τέσσερα χρόνια μετά την απελευθέρωση δρούσε σε μια ημι-παράνομη μορφή χωρίς να δημοσιεύονται οι αποφάσεις στον τύπο.  Πιο σημαντική ωστόσο ήταν η κατηγορία ότι

(…) Στο Γιουγκοσλάβικο Κομμουνιστικό Κόμμα δε γίνεται αντιληπτό το πνεύμα της ταξικής πάλης. Η ενίσχυση των καπιταλιστικών στοιχείων στα χωριά και στις πόλεις προχωράει και παράλληλα η καθοδήγηση του Κόμματος δεν παίρνει μέτρα για το περιορισμό των καπιταλιστικών στοιχείων. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας βαυκαλίζεται με τη σάπια οπορτουνιστική θεωρία της ειρηνικής ενσωμάτωσης των καπιταλιστικών στοιχείων στο σοσιαλισμό, που την πήραν από τους Μπερνστάιν, Φόλμαρ, Μπουχάριν

Σύμφωνα με τη θεωρία του μαρξισμού-λενινισμού το Κόμμα θεωρείται η βασική καθοδηγητική δύναμη της χώρας, έχει το πρόγραμμά του και δε διαλύεται στις ακομμάτιστες μάζες. Στη Γιουγκοσλαβία αντίθετα βασική καθοδηγητική δύναμη θεωρείται το Λαϊκό Μέτωπο και το κόμμα τείνουν να το διαλύσουν στο Λαϊκό Μέτωπο. Στην ομιλία του στο δεύτερο συνέδριο του Λαϊκού Μετώπου της Γιουγκοσλαβίας ο σύντροφος Τίτο είπε:

«Εχει άραγε το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας κάποιο άλλο πρόγραμμα, το οποίο να διαφέρει από το πρόγραμμα του Λαϊκού Μετώπου; Οχι! Το Κομμουνιστικό Κόμμα δεν έχει άλλο πρόγραμμα. Το πρόγραμμα του Λαϊκού Μετώπου είναι το πρόγραμμά του»[2]. (…)

Τέλος εξέφραζε την απορία αλλά και την ανησυχία της σοβιετικής κυβέρνησης γιατί ο πράκτορας των άγγλων Βέλεμπιτ παρέμενε στη θέση του αναπληρωτή υπουργού εξωτερικών.

Στην απάντηση της η γιουγκοσλαβικής πλευρά απέφυγε να αναφερθεί στις συγκεκριμένες κατηγορίες των σοβιετικών και περιορίστηκε να τις αρνηθεί γενικά  ορκιζόμενη πίστη στον μαρξισμό-λενινισμό και στη φιλία με την ΕΣΣΔ.

Στη δεύτερη επιστολή της περίπου ένα μήνα μετά η ΚΕ του ΠΚΚ(μπ) αναφέρθηκε σε όλα τα ζητήματα της πρώτης αλλά και στο πρόβλημα της Τεργέστης λέγοντας στους Γιουγκοσλάβους ότι παρά τις διπλωματικές προσπάθειες οι ιμπεριαλιστές

(…)κατέλαβαν την Τεργέστη με τα στρατεύματά τους τα οποία βρίσκονταν στην Ιταλία. Και έτσι εξαντλήθηκαν όλα τα άλλα μέσα για απόδοση της Τεργέστης στη Γιουγκοσλαβία, για τη Σοβιετική Ένωση δεν έμενε τίποτε άλλο παρά να αρχίσει τον πόλεμο ενάντια στους Αγγλο-Αμερικάνους για την Τεργέστη και να την καταλάβει δυναμικά. Οι Γιουγκοσλάβοι σύντροφοι θα έπρεπε να γνωρίζουν ότι η ΕΣΣΔ μετά το τέλος του αιματηρού πολέμου δεν μπορούσε να πάει σε νέο πόλεμο. Και παρ’ όλα αυτά, αυτή η περίπτωση προκάλεσε τη δυσαρέσκεια των Γιουγκοσλάβων συντρόφων, η οποία εκφράστηκε και στην ομιλία του συντρόφου Τίτο (…)

Αναφορικά με την αντισοβιετική προπαγάνδα μέσα στη Γιουγκοσλαβία η επιστολή ανέφερε ηγετικά στελέχη του ΚΚΓ που μιλούσαν ανοικτά  για «εκφυλισμό» της ΕΣΣΔ σε ιμπεριαλιστικό κράτος, το οποίο τείνει «να υποτάξει οικονομικά τη Γιουγκοσλαβία», αλλά και τη συκοφαντική καμπάνια των καθοδηγητών του ΚΚ Γιουγκοσλαβίας για «εκφυλισμό» του ΠΚΚ (μπ) το οποίο τείνει «μέσω της Κομινφόρμ να κατακτήσει τα άλλα κόμματα», για το ότι «ο σοσιαλισμός στην ΕΣΣΔ έπαψε να είναι επαναστατικός».

Η επιστολή αναφέρθηκε στο ζήτημα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού στη χώρα εκφράζοντας σοβαρές αμφιβολίες για το δρόμο που είχε επιλέξει η γιουγκοσλαβικής ηγεσία:

(…) Η υποτίμηση της εμπειρίας του ΠΚΚ (μπ) στο ζήτημα της εξασφάλισης των βασικών όρων οικοδόμησης του σοσιαλισμού στη Γιουγκοσλαβία είναι γεμάτη από επικίνδυνες συνέπειες και ανεπίτρεπτη για μαρξιστές, καθώς είναι αδύνατον να οικοδομηθεί ο σοσιαλισμός μόνο στην πόλη, μόνο στη βιομηχανία, είναι αναγκαίο να οικοδομηθεί και στο χωριό, και στην αγροτική οικονομία.  Δεν είναι τυχαίο που οι Γιουγκοσλάβοι σύντροφοι προσπερνούν το ζήτημα της ταξικής πάλης και του περιορισμού των καπιταλιστικών στοιχείων στο χωριό. Πολύ περισσότερο στις ομιλίες τους οι Γιουγκοσλάβοι καθοδηγητές σχεδόν πάντα αποσιωπούν το ζήτημα της ταξικής διαφοροποίησης στο χωριό, εξετάζουν την αγροτιά σαν ένα ενιαίο όλο, και το κόμμα δεν κινητοποιείται στο ξεπέρασμα των δυσκολιών οι οποίες είναι συνδεδεμένες με την άνοδο των εκμεταλλευτικών στοιχείων στο χωριό(…)

Στο τέλος αναφέρθηκε  στη σύνθεση του Λαϊκού μετώπου σαν υπεύθυνη για την πορεία των γεγονότων στη χώρα:

(…) Δεν είναι δυνατό να διαφεύγει από το οπτικό πεδίο ότι στο Λαϊκό Μέτωπο της Γιουγκοσλαβίας συμμετέχουν διάφορα στοιχεία με την ταξική έννοια, συμμετέχουν κουλάκοι, έμποροι, μικροί εργοστασιάρχες, αστική διανόηση καθώς και ανακατεμένες πολιτικές ομάδες, συμπεριλαμβανομένων και μερικών αστικών κομμάτων. Αυτό το γεγονός, ότι στο πολιτικό σκηνικό της Γιουγκοσλαβίας εμφανίζεται μόνο το Λαϊκό Μέτωπο και το κόμμα και οι οργανώσεις του δεν εμφανίζονται εξ ονόματός τους ανοικτά μπροστά στο λαό, όχι μόνο υποτιμά το ρόλο του κόμματος στην πολιτική ζωή της χώρας αλλά και υποσκάπτει το κόμμα σαν αυτοτελή πολιτική δύναμη, που είναι υποχρεωμένη να κατακτά όλο και περισσότερο την εμπιστοσύνη του λαού, να κατακτάει υπό την επιρροή του όλο και πιο πλατιές μάζες εργαζομένων με την ανοικτή πολιτική δραστηριότητα, με την ανοικτή προπαγάνδα των απόψεων του και του προγράμματός του.(…)

Στη συνάντηση των κομμάτων της Κομινφόρμ στο Βουκουρέστι στις 28 Ιουνίου 1948 στην οποία αρνήθηκε να παραστεί το ΚΚΓ αποφασίστηκε ομόφωνα η έξωση του ΚΚΓ από την οργάνωση. Στο κοινό ανακοινωθέν επαναλαμβάνονται τα περισσότερα σημεία που έθιγαν οι επιστολές του ΚΚΣΕ και χαρακτηριζόταν το ΚΚΓ σαν ένα λαϊκίστικο κουλάκικο κόμμα. Επιπλέον προειδοποιούσε την ηγεσία της Γιουγκοσλαβίας ότι η προσπάθεια τους να βρουν στήριξη από τους Αγγλοαμερικάνους ιμπεριαλιστές θα μετέτρεπε τη χώρα τους σε αποικία.

Αν και η ρήξη με την Κομινφόρμ έμοιαζε με κεραυνό εν αιθρία ωστόσο δεν ήταν καθόλου τέτοια. Όπως αναφέραμε πιο πάνω ήδη από τα μέσα του 1947 η ηγετική ομάδα του ΚΚΓ είχε απορρίψει την κολεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονομίας  Οι κουλάκοι έλεγαν ότι αφού πήραν μέρος στον αντιφασιστικό αγώνα δεν είναι όμοιοι με τους κουλάκους τους ΕΣΣΔ και συνεπώς σαν μη δογματικοί δεν θα τους εξόντωναν. Ένας από τους λόγους της ρήξης που δεν αναφέρεται στις επιστολές ήταν η προσπάθεια της Γιουγκοσλαβίας να προσαρτήσει την Αλβανία σε μία προσπάθεια να λύσει αυτόματα το πρόβλημα της αλβανικής μειονότητας  στο Κόσσοβο

Η ρήξη με την Κομινφόρμ είχε σαν αποτέλεσμα ο Τίτο και η κλίκα του να εξαπολύσουν έναν ανηλεή διωγμό ενάντια στα μέλη του ΚΚΓ που δεν συντάχθηκαν μαζί τους. Επιφανή μέλη της ηγεσίας του ΚΚΓ (όπως ο Χέμπραντ και ο Ζούγιοβιτς) δολοφονήθηκαν στις φυλακές του καθεστώτος καθώς και ο επικεφαλής του επιτελείου των παρτιζάνων Α. Γιοβάνοβιτς.  Πάνω από 200.000 ήταν τα μέλη του ΚΚΓ (σε σύνολο 460.000) που διώχτηκαν από το κόμμα (ολόκληρες κομματικές επιτροπές κυρίως σε Σερβία και Μαυροβούνιο). Μεταξύ 1948 και 1953 η χώρα έζησε σε συνθήκες εμφυλίου πολέμου, 200.000 άνθρωποι συνελήφθησαν στη Γιουγκοσλαβία με την κατηγορία ότι συντάσσονταν  με το ψήφισμα της Κομινφόρμ, εκ των οποίων περίπου το ένα τρίτο καταδικάστηκε σε κάποια ποινή. Πολλοί υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί δραπετεύσαν ακολουθούμενοι από απλούς στρατιώτες.  Πάνω από 30,000 άτομα φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν[3]. Η Γιουγκοσλαβική εκδοχή της Μακρονήσου ονομαζόταν Γκόλι Οτόκ (Γυμνό Νήσι) για τους άνδρες και Σβέτι Γεργκούρ (Αγ. Γεώργιος) για τις γυναίκες και τα δύο νησιά της Αδριατικής όπου μαρτύρησαν χιλιάδες κομμουνιστές οι περισσότεροι παλιοί παρτιζάνοι. Περίπου 3.200 από τους κρατούμενους πέθαναν εκεί[4]. Πολλοί άλλοι αναγκάστηκαν να αυτοεξοριστούν στις λαϊκές δημοκρατίες. 

Η πιο αποτρόπαιη πράξη των τιτοϊκών ήταν η προδοσία του αγώνα του ΔΣΕ. Έδωσε άδεια στον μοναρχοφασιστικό στρατό να κτυπήσει τον ΔΣΕ περνώντας μέσα από το έδαφος της Γιουγκοσλαβίας  ενώ με το κλείσιμο των συνόρων τον Ιούνιο του 1949  απέκοψε τον ΔΣΕ από πολύτιμα εφόδια και εφεδρείες. Ωστόσο η υπονομευτική πολιτική τους είχε ξεκινήσω αρκετά πιο νωρίς με την ενθάρρυνση των λιποταξιών των ένοπλων ομάδων των Κεραμιτζίεφ, Μιτροβσκι και Γκότσε . Η κινητήρια δύναμη πίσω από την αρχική υποστήριξη του ΔΣΕ δεν ήταν ο προλεταριακός διεθνισμός αλλά ο επεκτατισμός της Γιουγκοσλαβίας προς την ελληνική Μακεδονία αλλά και προς την Αλβανία με το πρόσχημα της επίθεσης του μοναρχοφασιστικού στρατού.

Ο Τίτο και οι συνεργάτες του κατηγόρησαν τον Στάλιν ότι μετά τη ρήξη σχεδίαζε  στρατιωτική εισβολή για την ανατροπή τους. Συνένοχους στη συκοφαντία αυτή βρήκαν τον αρχηγό των χερσαίων δυνάμεων του Ουγγρικού στρατού Μπέλα Κίραλι που αποσκίρτησε στη Δύση το 1956 και φυσικά τον Χρουστσόφ στον περίφημο μυστικό του λόγο το 1956. Ωστόσο η σύγχρονη έρευνα απέδειξε ότι τα δήθεν στοιχεία που παρουσιάστηκαν επρόκειτο για μυθεύματα και αντισοβιετική προπαγάνδα.[5]  Όπως ο ίδιος ο Στάλιν έγραφε στον Κλιμέντ Γκόντβαλντ στις 12/6/1948 χρειάζεται υπομονή και ότι το καθεστώς του Τίτο αναπόφευκτα θα καταρρεύσει.[6]  Η Γιουγκοσλαβία αθέτησε τις οφειλόμενες πληρωμές αλλά και παραδόσεις για τα αγαθά που έλαβε μέχρι και το 1949 από τις υπόλοιπες λαϊκές δημοκρατίες.

Αρκετά νωρίς οι τιτοϊκοί προσπάθησαν να διεισδύσουν στα άλλα κομμουνιστικά κόμματα των χωρών της  Ανατολικής Ευρώπης υπονομεύοντας τα και προωθώντας τον αποκαλούμενο ‘εθνικό κομμουνισμό’ δηλ. τον ιδιαίτερο ανά χώρα δρόμο προς το σοσιαλισμό. Μόνο το 1949  εξέχουσες πολιτικές προσωπικότητες, όπως ο υπουργός άμυνας και εσωτερικών της Αλβανίας Κότσι Τζότζε, ο υπουργός εξωτερικών της Ουγγαρίας Λάζλο Ράικ αλλά και ο αναπληρωτής πρωθυπουργού της Βουλγαρίας  Τράικο Κοστόφ δικάστηκαν, καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν σαν πράκτορες του Τίτο. Μεταξύ 1948 και 1955 έγιναν πάνω από σαράντα αντιτιτοϊκές δίκες  στις Λαϊκές Δημοκρατίες.

Μετά την αποπομπή της από την Κομινφορμ η Γιουγκοσλαβία ξεκίνησε μυστικές επαφές και συνομιλίες  με τις ΗΠΑ με σκοπό να γίνει και αυτή παραλήπτης της αμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας. Η πρώτη επίσημη και δημόσια συμφωνία στρατιωτικής βοήθειας Γιουγκοσλαβίας-ΗΠΑ υπεγράφη στις 14 Νοεμβρίου 1951 και επιβεβαίωσε ότι η Γιουγκοσλαβία και η ηγεσία της είχε μετατραπεί σ’ ένα από τα σημαντικότερα περιουσιακά στοιχεία της προπαγάνδας της Δύσης στο ιδεολογικό πόλεμο κατά των Σοβιετικών, αλλά και ένα ζωτικό στρατηγικό στοιχείο της δυτικής συμμαχίας. Μεταξύ 1950 και 1955, η Γιουγκοσλαβία έλαβε περίπου 1,5 δισεκατομμύρια δολάρια οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας, κυρίως από της ΗΠΑ και Μ. Βρετανία περισσότερη από πολλά άλλα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ. Αμερικάνικες εξορυκτικές εταιρίες πήραν την άδεια για την εκμετάλλευση των ορυχείων χαλκού της χώρας. Ορισμένοι  αμερικάνοι υποστήριζαν ότι ενώ για την καταστολή στην Ελλάδας ξόδεψαν 1 δις$ η βοήθεια στο Τίτο ήταν πιο φθηνός τρόπος περιορισμού του κομμουνισμού [7].

5. Επαναπροσέγγιση.

Ο Β’ΠΠ είχε αφήσει μια εκκρεμότητα μεταξύ Γιουγκοσλαβίας και Ιταλίας την περιοχή της Τεργέστης.  Η διαφιλονικούμενη αυτή περιοχή επρόκειτο να δοθεί από τους Αγγλοαμερικάνους στην Ιταλία τον Μάρτη του 1948 με σκοπό να επηρεάσουν το εκλογικό αποτέλεσμα προς όφελος των χριστιανοδημοκρατών. Ωστόσο έχοντας ήδη πληροφορηθεί ότι οι σχέσεις της Γιουγκοσλαβίας με την ΕΣΣΔ βρίσκονταν σε κρίση και θέλοντας να μην δημιουργήσουν προβλήματα στον Τίτο έθεσαν το όλο ζήτημα στον πάγο ζητώντας από τους Ιταλούς να κάνουν το ίδιο. Ωστόσο το καλοκαίρι του 1953 πάλι ενόψει εκλογών η Ιταλική κυβέρνηση ανακινεί το θέμα απειλώντας με αποχώρηση από το ΝΑΤΟ. Τον Οκτώβριο του 1953 οι Αγγλοαμερικάνοι παραδίδουν την Τεργέστη στην Ιταλία Στη Γιουγκοσλαβία ξεσπούν μεγάλες αυθόρμητες διαδηλώσεις ενώ οι πρεσβείες τα προξενεία αλλά και τα μορφωτικά ιδρύματα των Αγγλοαμερικάνων δέχτηκαν την επίθεση του οργισμένου πλήθους. Η Γιουγκοσλαβία βρέθηκε στο χείλος του πολέμου με την Ιταλία και στράφηκε στην ΕΣΣΔ για υποστήριξη. Η ΕΣΣΔ από τη μεριά  της προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τη σύγκρουση αυτή για να ματαιώσει τις συνέπειες της συμφωνίας της Άγκυρας που μετέτρεπαν τη Γιουγκοσλαβία σε προτεκτοράτο του ΝΑΤΟ.

Το Ιανουάριο του 1954 ο Μιλοβαν Τζιλας μέχρι τότε ο επιφανέστερος θεωρητικός της Λίγκας και στενός συνεργάτης του Τίτο απομακρύνεται από όλα του τα αξιώματα. Η βασικότερη αιτία ήταν η επιμονή του για μετατροπή του συστήματος σε πολυκομματικό αλλά και για περισσότερες οικονομικές ελευθερίες . Αν και η επιτροπή που συστάθηκε από το προεδρείο της ΚΕ του ΚΚΣΕ μετά τον θάνατο του Στάλιν αποφάνθηκε ότι η Γιουγκοσλαβία παρέμενε μία  χώρα φασιστική  οι Σοβιετικοί  εκτίμησαν  ότι η αποπομπή Τζίλας  σηματοδοτούσε κάποια στροφή της Γιουγκοσλαβίας. Στην επαναπροσέγγιση αντιδρούσαν τόσο ο Μολότοφ όσο και οι Σουσλόφ, Βοροσίλοφ μέλη του ΠΓ.  Ωστόσο ο Χρουστσόφ εκμεταλλευόμενος τη μακρά απουσία του Μολότοφ σε διπλωματικά ταξίδια επέβαλε την επαναπροσέγγιση και την απόρριψη των συμπερασμάτων της επιτροπής. Έστειλε μια επιστολή στον Τίτο επιζητώντας προσέγγιση και ρίχνοντας το φταίξιμο για τη ρήξη του 1948 στον Λ. Μπέρια (είχε ήδη εκτελεστεί) και Β. Αμπακούμοφ (ήδη στη φυλακή) οι οποίοι φυσικά δεν είχαν καμία σχέση με την υπόθεση. Από ότι φαίνεται δεν ήταν ακόμη η ώρα για την ευθεία επίθεση στον Στάλιν.  Οι Γιουγκοσλάβοι αν και προβληματίστηκαν από την πιθανότητα της διακοπής της δυτική στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας αποφάσισαν να συζητήσουν με τους Σοβιετικούς.

 Επιπλέον λόγοι που οδήγησαν τους; Γιουγκοσλάβους στην επαναπροσέγγιση ήταν η άθλια κατάσταση της οικονομίας τους μετά από μια σειρά ετών ξηρασίας αλλά και το δυσβάσταχτο πλέον εξωτερικό χρέος της χώρας.  Παρόλα αυτά τον Αύγουστο του 1954 η Γιουγκοσλαβία υπέγραψε με την Ελλάδα και την Τουρκία το Βαλκανικό Σύμφωνο.  Οι Σοβιετικοί σαν ένδειξη καλής θέλησης πρότειναν τη διάλυση της Ένωσης των Γιουγκοσλάβων Πατριωτών τη μόνη κομμουνιστική αντιπολίτευση στον Τίτο και έκλεισαν τους ραδιοφωνικούς σταθμούς της  (Ελεύθερη Γιουγκοσλαβία).  Τον Οκτώβριο του1954 λύνεται το θέμα της Τεργέστης αφού οι Γιουγκοσλάβοι λαμβάνοντας περί τα 30 εκ. δολάρια από τους Αγγλοαμερικάνους αφήνουν την πόλη στους Ιταλούς  Σαν πληρωμή για το Βαλκανικό Σύμφωνο έλαβαν περί το 1 εκ τόνους σιτάρι από της ΗΠΑ και διευθέτηση μέρους του χρέους τους με την εξαγορά του από αμερικάνικη τράπεζα. Η ομαλοποίηση των σοβιετογιουγκοσλαβικών σχέσεων που επισφραγίστηκε από την επίσκεψη του Χρουστσόφ στο Βελιγράδι τον Μάιο του 1955 αποτέλεσε την αρχή της επίθεσης στην εξωτερική πολιτική του Στάλιν που επεκτάθηκε στην εσωτερική πολιτική του με το 20^ο συνέδριο του ΚΚΣΕ.

Ο Χρουστσόφ αφελώς πίστευε ότι μπορούσε να αποσπάσει τη Γιουγκοσλαβία από το ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο. Στην ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΣΕ τον Ιούλιο του 1955 ο Μολότοφ καταδίκασε ανοικτά τις προσπάθειες ομαλοποίησης με τη Γιουγκοσλαβία και τις χαρακτήρισε σαν προδοσία   στις αρχές του μαρξισμού-λενινισμού. Ωστόσο στη μάχη αυτή βρέθηκε μόνος στο ΠΓ. Αν και ο Χρουστσόφ απέρριψε το νεοφανή για την εποχή θεωρητικό ακροβατισμό για τον γιουγκοσλαβικό δρόμο προς το σοσιαλισμό ωστόσο η ολομέλεια κατέληξε ότι ορισμένα συγκεκριμένα προβλήματα μπορεί να λυθούν με βάση ιστορικές και εθνικές ιδιαιτερότητες.

Το 1955 η Γιουγκοσλαβία έλαβε βοήθεια και από τα δύο στρατόπεδα. Η συνολική αμερικάνικη βοήθεια προς τη Γιουγκοσλαβία έφτασε το μισό δις$ (κυρίως επιχορηγήσεις αλλά και αγαθά),  επιπλέον 80 εκ.$ ήρθαν από Γαλλία και Μ. Βρετανία. Η στρατιωτική βοήθεια έφτασε το  788 εκ.$. Τον Ιούλιο του 1955 η ΕΣΣΔ ακύρωσε το Γιουγκοσλαβικό χρέος των 77εκ$ ενώ έδωσε νέο δάνειο ύψους 110εκ$ με επιτόκιο 2%.  Ωστόσο ο αμερικάνος ΥπΕξ αλλά και η CIA πίστευαν ότι ο Τίτο δεν υπάρχει περίπτωση να επανενταχθεί στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο και παρέμενε αξιόπιστος στο να αποσπάσει κι άλλες χώρες από τη σφαίρα επιρροής της ΕΣΣΔ. Ο Καρντέλι έλεγε στον βρετανό πρέσβη ότι ο Χρουστσόφ και η ομάδα του πρέπει να υποστηριχθούν ενώ δυο αντίγραφα από την περίφημη ‘μυστική’ έκθεση στο 20^ο συνέδριο στάλθηκαν προσωπικά από τον ίδιο τον Χρουστσόφ στον Τίτο.

Οι ψευδαισθήσεις των σοβιετικών κατέρρευσαν όταν αντιλήφθηκαν την  ενεργή υποστήριξη της Γιουγκοσλαβίας στον Β. Γκομούλκα αλλά κυρίως στον Ι. Νάγκυ. Τον Ιούνιο του 1956 ο Μολότοφ παραιτείται από ΥπΕξ. Ωστόσο η ομάδα γύρω από τον Χρουστσόφ  αντιλήφθη  ότι οι καπιταλιστές ήθελαν να διασπάσουν το σοσιαλιστικό στρατόπεδο ώστε μετά να ασχοληθούν με την κάθε μία χώρα ξεχωριστά. Ο ίδιος ο Χρουστσόφ υποστήριξε ότι μέση θέση μεταξύ σοσιαλισμού και καπιταλισμού είναι αδύνατη. Η Γιουγκοσλαβία τόσο φανερά όσο και κρυφά υποστήριξε μέχρι τέλους τον Ι. Νάγκυ και μόνο όταν έγινε φανερό ότι οι φασίστες είχαν πλέον το πάνω χέρι στην αντικομουνιστική εξέγερση συναίνεσαν στη δεύτερη επέμβαση του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Έδωσαν ωστόσο πολιτικό άσυλο στη μαριονέτα τους και σε 52 συνεργάτες του.  Σε συνδυασμό με την παρουσία στην Γιουγκοσλαβία μεγάλης στρατιωτικής αποστολής των ΗΠΑ ο Χρουστσόφ απέστειλε μια επιστολή στις 29/12/1956 ακυρώνοντας το μεγαλύτερο μέρος των εμπορικών συμφωνιών και την επαναπροσέγγιση.  Αντίθετα από το 1948 ωστόσο οι διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών δεν διακόπηκαν ενώ και η οικονομική συνεργασία συνεχίστηκε αν και σε μικρότερη έκταση.

Ήδη το 1955 στην ομιλία του στη Ραγκούν όπου άνοιξε το δρόμο για τη δημιουργία του κινήματος των Αδεσμεύτων μαζί με το Νεχρού και το Νασέρ ο Τίτο  πρόλαβε τον Μάο κατά 8 περίπου χρόνια αποκαλώντας την ΕΣΣΔ  ιμπεριαλιστική χώρα λέγοντας:

(…) Σήμερα υπάρχουν δύο παγκόσμιες δυνάμεις σήμερα - η Σοβιετική Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Μεταξύ τους έχουν αναλάβει να χωρίζουν τον κόσμο. Από την αμερικανική πλευρά, αυτό γίνεται με το πρόσχημα και συνθήματα του αγώνα κατά της εξάπλωσης του κομμουνισμού από την άλλη πλευρά, αυτό γίνεται στο όνομα του αγώνα για την επανάσταση, για την κοινωνική αλλαγή στην οποία, φυσικά, η Σοβιετική Ένωση έχει να διαδραματίσει τον ηγετικό ρόλο. Και οι δύο είναι εξίσου επικίνδυνο. Εγώ δεν γνωρίζω ποια στην πραγματικότητα είναι η πιο επικίνδυνη για τα μικρά έθνη(…)[8]

Το Σεπτέμβριο του 1961 21 χώρες του ‘τρίτου’ κόσμου υπέγραψαν την ιδρυτική διακήρυξη του κινήματος των αδεσμεύτων στο Βελιγράδι.

6. Εργατική αυτοδιαχείριση

Ακόμη και η  πιο καθαρή η πιο ριζοσπαστική μορφή εργατικής αυτοδιαχείρισης ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι ο σοσιαλισμός έχει επικρατήσει σε παγκόσμιο επίπεδο και η καπιταλιστική περικύκλωση δεν υφίσταται πλέον  και πάλι  θα οδηγήσει στην καπιταλιστική παλινόρθωση. Αν η οργάνωση της κοινωνίας δεν γίνεται  στη βάση μιας κεντρικής και ενιαίας κατεύθυνσης αλλά στη βάση μυριάδων συνεταιρισμών όπου οι αποφάσεις θα λαμβάνονται με τη μέγιστη δημοκρατία  η παραγωγή δεν μπορεί να είναι άμεσα κοινωνική αλλά ανεξάρτητη (ιδιωτική σε σχέση με την υπόλοιπη κοινωνία).  Η επιμέρους όμως παραγωγή πρέπει αναγκαστικά να κοινωνικοποιηθεί με κάποιο τρόπο. Το προϊόν του κάθε συνεταιρισμού (εργοστασιακής επιτροπής, κολχόζ, περιφέρειας κλπ) δεν είναι απλά προϊόν αλλά περιέχει και μια ανταλλακτική αξία ακόμη και στην περίπτωση που εξαφανίσουμε τις υλικές μορφές του χρήματος. Αφού η παραγωγή και η κατανομή δεν θα αποφασίζεται κεντρικά με βάση τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό τότε εμπορεύματα θα ανταλλάζονται με εμπορεύματα και η επικρατούσα τάση θα είναι η ανταλλαγή ισοδύναμων αξιών. Η αφηρημένη εργασία θα εξακολουθεί να κυβερνά την κοινωνία. Αφού τα προϊόντα δεν έχουν χάσει τον εμπορευματικό τους χαρακτήρα και η ανταλλακτική αξία συνεχίζει να κυβερνά τότε οι ανισότητες θα οξύνονται η ανεργία θα κάνει την εμφάνιση της και η συσσώρευση  του κεφαλαίου σε ομαδική αλλά πάντα ιδιωτική βάση θα ξεκινήσει και πάλι.

‘Όπως έγραφε ο Λένιν:

(…) αποτελεί μέγιστη διαστρέβλωση των βασικών αρχών της Σοβιετικής εξουσίας και ολοκληρωτική απάρνηση του σοσιαλισμού οποιαδήποτε, άμεση είτε έμμεση, νομιμοποίηση της ιδιοκτησίας των εργατών μιας ξεχωριστής φάμπρικας ή ενός ξεχωριστού επαγγέλματος πάνω στην ιδιαίτερη παραγωγή τους, είτε του δικαιώματος τους να αδυνατίζουν ή να φρενάρουν τις διαταγές της γενικής κρατικής εξουσίας (…)[9]

Με άλλα λόγια δημοκρατία και εμπορευματική παραγωγή βρίσκονται σε αδιάσπαστη ενότητα.  Στα πλαίσια του καπιταλισμού η εργατική αυτοδιαχείριση δρα ενάντια στην επανάσταση. Καταρχήν αφαιρεί από το κίνημα τους εργάτες αυτούς που ασχολούνται πλέον με τα χιλιάδες προβλήματα της διαχείρισης της επιχείρησης τους Από την άλλη δημιουργεί ψευδαισθήσεις για λύση στα πλαίσια του συστήματος παρότι αποδεδειγμένο στα πλαίσια του καπιταλισμού τέτοια εγχειρήματα είναι καταδικασμένα είτε στην αποτυχία (αν αρνηθούν να υποκύψουν στις επιταγές του ανταγωνισμού) ή στη μετατροπή των συνεταιρισμένων εργατών σε αφεντικά (στην αντίθετη περίπτωση). Συνήθως συμβαίνουν και τα δύο μαζί όπως έδειξε το παράδειγμα του αγροτικού συλλόγου Λάρισας[10]. Το πιο σημαντικό είναι ότι οι εργάτες που έχουν αποδεχτεί την ομαδική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής θα βρεθούν ενεργά αντίθετοι στην προσπάθεια οικοδόμησης μίας κοινωνίας που θα βασίζεται στην συλλογική/κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.

7. Η γιουγκοσλαβική αυτοδιαχείριση στην πράξη.

Αφού η ιδιωτική πρωτοβουλία είχε αφεθεί περίπου ανενόχλητη στον αγροτικό τομέα θα έπρεπε να βρεθεί τρόπος η παραγωγικότητα στο δευτερογενή τομέα να αυξάνεται γρηγορότερα από την κατανάλωση των εργατών και αυτό να συμβεί με το ελάχιστο κοινωνικό και πολιτικό κόστος. Σε αντίθεση με την κολεκτιβοποιημένη γεωργία στην ΕΣΣΔ , η αγροτική μεταρρύθμιση είχε κατακερματίσει τον αγροτικό κλήρο ( περίπου δύο εκατομμύρια γεωργικές εκμεταλλεύσεις), και δεν μπορούσε ούτε να απελευθερώσει το πλεονάζον εργατικό δυναμικό ούτε να παράγει αρκετό πλεόνασμα για να τροφοδοτήσει τους τομείς εκτός του αγροτικού τομέα. Οι κουλάκοι σαν εργοδότες δημιουργούσαν ένα επιπλέον πρόβλημα. Απολαμβάνοντας υψηλότερες τιμές για τα προϊόντα τους οι πλούσιοι αγρότες μπορούσαν να προσφέρουν υψηλότερους μισθούς και καλύτερη τροφή στους φτωχούς αγρότες από ότι θα μπορούσαν τα εργοστάσια και τα ορυχεία του δημόσιου τομέα. Το αποτέλεσμα ήταν να υπάρχει έλλειψη εργατικού δυναμικού στη βιομηχανία τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.

Τα πρώτα συμβούλια εργαζομένων θεσπίστηκαν στα τέλη του Δεκεμβρίου του 1949 και παρουσιάστηκαν επίσημα σαν το πρώτο βήμα για την απονέκρωση του κράτους ! Σα σκοπό είχαν να εξασφαλίσουν την υποστήριξη των εργατών στην προσπάθεια σταθεροποίησης της οικονομίας μέσω της συγκράτησης των μισθών και τις περικοπές στις θέσεις εργασίας. Οι αρμοδιότητες των  εκπρόσωπων των εργαζομένων  περιορίζονταν στην επανεξέταση των σχεδίων παραγωγής, στην κατανομή του εργατικού δυναμικού, στο ωράριο εργασίας θέματα που ήδη είχαν επεξεργαστεί οι μηχανικοί και οι τεχνικοί των επιχειρήσεων.

Με βάση το νόμο για την αυτοδιαχείριση οι επιχειρήσεις ορίζονταν σαν  επαγγελματικές οργανώσεις εργαζομένων που διαιρούταν σε μικρότερες μονάδες στο επίπεδο των τμημάτων του εργοστασίου. Κάθε μικρότερη μονάδα ήταν μια αυτοδιαχειριζόμενη οντότητα, οικονομικά και εμπορικά ανεξάρτητη. Σαν μέλη των οργανώσεων αυτών οι εργαζόμενοι είχαν το δικαίωμα να συμμετέχουν στις γενικές συνελεύσεις να εκλέγουν και να εκλέγονται  στα εργατικά συμβούλια. Τα συμβούλια αυτά ήταν τα όργανα που διαμόρφωναν τα επιχειρησιακά σχέδια και πολιτικές, έπαιρναν αποφάσεις σχετικά με τις επενδύσεις και το δανεισμό και έδιναν  την τελική έγκριση σε διευθυντές και διοικητικά συμβούλια. Παρά τις εκτεταμένες ονομαστικές εξουσίες, ωστόσο, οι αποφάσεις των συμβουλίων των εργαζομένων  επηρεάζονταν σε μεγάλο βαθμό από τους διευθυντές των επιχειρήσεων, οι οποίοι διορίζονταν από την Ένωση Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας. Μόνο το ένα τρίτο των διευθυντών των επιχειρήσεων μπορούσε να προέλθει από τα συμβούλια των εργαζομένων οι υπόλοιποι ήταν μέλη των τοπικών κοινοτήτων και των συνδικαλιστικών οργανώσεων Προς το τέλος της Γιουγκοσλαβίας το συμβούλιο των εργαζομένων επέλεγε διευθυντή από τον κατάλογο της επιτροπής ορισμού των υποψηφίων, που στις περισσότερες περιπτώσεις περιείχε μόνο ένα όνομα.

Η εισαγωγή των συμβουλίων των εργαζομένων το 1950  από τον Τίτο ήταν καταρχήν μια προσπάθεια να αποκτήσει πολιτική νομιμοποίηση στο εσωτερικό ώστε να αντιμετωπίσει τη διεθνή απομόνωση. Ήταν επίσης το βασικότερο εργαλείο σε μια οικονομική πολιτική που οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν τα οικονομικά κίνητρα για να ανεβάσουν την παραγωγικότητα τους ενώ η  μακροοικονομική σταθεροποίηση βασιζόταν στη μείωσης της απασχόλησης, και όχι του μισθού.

Πρωταρχικός σκοπός  της εργατικής αυτοδιαχείρισης ήταν να αποδεχτούν οι εργαζόμενοι τις συνέπειες της μείωσης της παραγωγικότητας ή των καθαρών εσόδων και να περιορίσουν τα εισοδήματα τους όπως επίσης να αποφασίζουν ποιοι από τους συναδέλφους τους που δεν ήταν επαρκώς παραγωγικοί θα απολύονταν. Στην ουσία οι εργαζόμενοι αποδέχονταν οι ίδιοι να εφαρμόσουν τις επιταγές της αγοράς. Βασικός  στόχος των εργατικών συμβουλίων  ήταν να υποκαταστήσουν τα συνδικάτα και  να μειώσουν τη διαπραγματευτική ισχύ πάνω στους μισθούς που η στενότητα στην αγορά εργασίας είχε δώσει στους εργαζομένους. H εισαγωγή της αυτοδιαχείρισης, αντικατέστησε τις συλλογικές διαπραγματεύσεις και τον αγώνα για τα δικαιώματα των εργαζομένων, με το δικαίωμα των εργατικών συμβουλίων να συζητούν, να προσφέρουν τη γνώμη τους αλλά και να πειθαρχούν τα ίδια τους εργαζόμενους. Οι διαπραγματεύσεις αναφορικά με το μισθό μετακινήθηκαν εντός των χώρων εργασίας, δημιουργώντας διαιρέσεις και συγκρούσεις μεταξύ των εργαζομένων στις ‘σοσιαλιστικές’ αυτές κοινότητες. Η βασικότερη διαίρεση δημιουργήθηκε μεταξύ της χειρονακτικής και πνευματικής εργασίας και εκφράστηκε με τις απολύσεις ανειδίκευτου προσωπικού αλλά και τις αυξήσεις μισθών των ειδικευμένων σε βάρος των ανειδίκευτων.

Στη διάρκεια του  1950, το πιο σημαντικό έργο των εργατικών συμβουλίων ήταν να εξασφαλίσουν τη συνεργασία των εργαζομένων στις επικείμενες μειώσεις του ‘πλεονάζοντος δυναμικού’ στέλνοντας το μεγαλύτερο μέρος τελικά πίσω στο χωριό. Οι απολύσεις  στο δημόσιο, αυτοδιαχειριζόμενο τομέα ξεπέρασαν το ένα εκατομμύριο με αποτέλεσμα να παραμείνουν μόνο 1,3 εκατομμύρια εργαζόμενοι. Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε το 1951 και το 1952 όπου με την πρόφαση της βελτίωσης της κερδοφορίας  βρέθηκαν και πάλι άνεργοι χιλιάδες εργαζόμενοι με το μεγαλύτερο μέρος τους να είναι γυναίκες ηλικιωμένοι και ανάπηροι. Το 1951 καταργείτε το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου και υποτιμάται το δηνάριο (από 1:50 σε 1:300 με το δολάριο). Καταφθάνει η πρώτη δόση της αμερικάνικης στρατιωτικής βοήθειας.

Με άλλα λόγια στη Γιουγκοσλαβία εφαρμόστηκε ένα ιδιότυπο σύστημα καπιταλιστικής οικονομίας (με τη μάσκα του εργατικού έλεγχου, της ‘αντι-γραφειοκρατικής σοσιαλιστικής δημοκρατίας’) με το ιδιωτικό κεφάλαιο να βρίσκεται στην αγροτική οικονομία το ξένο στη βιομηχανία ενώ η συμμαχία με την εργατική τάξη εξασφαλίστηκε με τη μάσκα του εργατικού ελέγχου Το καθεστώς επιβίωσε χάρη στην σημαντική στρατιωτική και οικονομική βοήθεια και το εμπόριο με την καπιταλιστική Δύση. Εφαρμόστηκαν μέθοδοι οικονομικού ελέγχου κατάλληλοι για την ελαφριά βιομηχανία και τα μεταποιημένα προϊόντα για την εγχώρια κατανάλωση και τις εξαγωγές. Μορφές και ιδέες του γιουγκοσλαβικού μοντέλου εμφανίστηκαν στην Ουγγαρία και την  Πολωνία μετά το 1953 και στην ΕΣΣΔ μετά τη στροφή του 1956 καθώς και στις μεταρρυθμίσεις στην Τσεχοσλοβακία τη δεκαετία του 1960. Στην πραγματικότητα τα μικροαστικά στοιχεία (κυρίως αγρότες μικροϊδιοκτήτες) του Λαϊκού Μετώπου επέβαλλαν το δικό τους μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης υποτάσσοντας τον κρατικοποιημένο τομέα στα δικά τους συμφέροντα. Επρόκειτο για ένα μοντέλο που έμοιαζε πολύ με τον πρόγραμμα του Αγροτικού Κόμματος της Κροατίας στην προπολεμική περίοδο.

Το Μάρτιο του 1953 αποφασίστηκε να διατηρηθούν μόνο οι προσοδοφόροι παραγωγικοί συνεταιρισμοί με αποτέλεσμα ο αριθμός τους να μειωθεί από 6.806 σε 561 το 1956 και από 20% της γης κάλυπταν πλέον μόλις το 2%. Η διάλυση των κολχόζ οδήγησε σε μαζική επιστροφή στην ατομική καλλιέργεια ενώ καθορίστηκε η μέγιστη έκταση των ιδιωτικών αγροκτημάτων στα 100 στρέμματα. Την περίοδο εκείνη η αγροτική οικονομία αντιπροσώπευε το 36% περίπου της συνολικής παραγωγής και πάνω από το 75% της απασχόλησης.

Παράλληλα με την οργάνωση αυτή του δημόσιου τομέα, υπήρχε ο  ιδιωτικός τομέας των ατομικών παραγωγών ή νοικοκυριών που το εισόδημα τους καθορίζονταν από τα καθαρά τους κέρδη. Υπήρχαν περιορισμοί στη διάθεση των κεφαλαιουχικών περιουσιακών τους στοιχείων ωστόσο είχαν το δικαίωμα να συμβληθούν με τον δημόσιο τομέα σαν υπεργολάβοι. Επίσης συμμετείχαν στην κατανομή του πλεονάσματος σε τοπικό επίπεδο, όπου καταβάλλονται τέλη και φόρο εισοδήματος. Οι μικρές ιδιωτικές επιχειρήσεις με ως 5 εργαζόμενους ήταν νόμιμες.

Μια ολοκληρωμένη αξιολόγηση της γιουγκοσλαβικής οικονομίας δεν θα πρέπει να περιορίζεται στις αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις και να αγνοεί τα πολύ πιο περιορισμένα δικαιώματα όλων εκείνων που βρίσκονταν στον πολύ μεγαλύτερο ιδιωτικό τομέα της οικονομίας (άνεργοι, ανεξάρτητοι αγρότες, τεχνίτες και εργαζόμενοι σε ιδιωτικές επιχειρήσεις με προσωπικό ως 5 άτομα). Δεν πρέπει επίσης να αγνοήσει το άνοιγμα της οικονομίας στη διεθνή οικονομία και την εξάρτησή της από το ξένο κεφάλαιο.

Για τα τελικά αγαθά η αγορά λειτουργούσε σε μεγάλο βαθμό ελεύθερη με αποτέλεσμα ο μηχανισμός των τιμών και της ζήτησης των καταναλωτών να γίνει το πρωταρχικό κίνητρο για τους παραγωγούς. Υπήρχαν περιορισμοί στην αγορά εργασίας, κεφαλαίου, ενδιάμεσων αγαθών, πρώτων υλών και στην πίστωση  ώστε οι τιμές τους να παραμένουν στο μέτρο του δυνατού σταθερές σε αντίθεση με τα τελικά αγαθά που οι τιμές τους ανταποκρίνονταν στη ζήτηση

Το συνταγματικό δικαίωμα στην εργασία δεν σήμαινε δικαίωμα σε μία θέση εργασίας αλλά το δικαίωμα αυτών που ήδη εργάζονταν στο δημόσιο τομέα να συμμετέχουν στις λήψη των αποφάσεων. Η εξασφάλιση της εργασίας δεν είχε να κάνει με την κυβερνητική πολιτική αλλά με το ιδιοκτησιακά δικαιώματα  Ο ιδιωτικός τομέας λειτουργούσε σα μια δεξαμενή που είτε απορροφούσε το πλεονάζον δυναμικό είτε προμήθευε επιπλέον δυναμικό Η κυβέρνηση προστάτευε τη μικρή ιδιοκτησία στον ιδιωτικό τομέα από τη συγκέντρωση που θα τον οδηγούσε η ελεύθερη δράση του καπιταλιστικού συστήματος . Ήδη από το 1951 ο Κιντριτς υποστήριζε το  δικαίωμα  των επιχειρήσεων να απαλλάσσονται από το πλεονάζον εργατικό δυναμικό τους. Στη  διετία 1951-52 οι ειδικευμένοι εργάτες δεν αντέδρασαν στις απολύσεις των ανειδίκευτων συναδέλφων τους. Επιπλέον συμφώνησαν στις αυξήσεις των μισθών των διοικητικών στελεχών των ειδικών και των δικών τους σε βάρος του κονδυλιού των μισθών των ανειδίκευτων εργατών.

Το 1952 επαναλειτουργούν τα  γραφεία απασχόλησης καταγράφοντας το ποσοστό της ανεργίας στο 7%. Το 1985 το ποσοστό αυτό έφτασε το 15% (1,5% στη Σλοβενία και πάνω από 30% σε Κόσσοβο και Μακεδονία) και το 1988 το 17%. Οι άνεργοι ξεπερνούσαν το ένα εκατομμύριο. Με βάση την απογραφή του1981 από τα δεκατρία εκατομμύρια των Γιουγκοσλάβων στις ηλικίες 19-60 μόνο επτά εκατομμύρια απασχολούνταν σε μόνιμη θέση εργασίας. Από τα υπόλοιπα έξι εκατομμύρια, μόνο το ένα εκατομμύριο καταγράφηκαν σαν άνεργοι  ενώ άλλο ένα εκατομμύριο εργάζονταν σε χώρες του εξωτερικού. Η μετανάστευση επιτράπηκε ήδη από το 1955 και δημιουργήθηκε ειδική υπηρεσία διοχέτευσης του πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης λαμβάνοντας μάλιστα μέρος του μισθού των εργαζόμενων αυτών.  Οι δικαιούχοι του επιδόματος ανεργίας δεν ξεπέρασαν ποτέ το 18% των εγγεγραμμένων ανέργων ενώ το ίδιο το επίδομα μόλις έφθανε το 5% του μέσου μισθού ενώ η μέση διάρκεια του ήταν περίπου ένας μήνας. Αφού οι απολύσεις ήταν το αποτέλεσμα αποφάσεων των συμβούλιων των εργαζομένων οι διευθυντές και η πολιτική εξουσία αποποιούταν κάθε ευθύνη για την ανεργία την οποία την μετακυλούσαν στους ίδιους τους εργαζόμενους. Το δικαίωμα συμμετοχής στις αποφάσεις το είχε όποιος κατείχε μία θέση εργασίας και όχι ο άνεργος.

Κάθε νέος κύκλος μεταρρυθμίσεων  έφερνε ακόμη μεγαλύτερη αποκέντρωση και αυτή με τη σειρά της μεγαλύτερη  διάσταση συμφερόντων. Στο επίπεδο των επιχειρήσεων οι νέοι εργαζόμενοι λάμβαναν σημαντικά μικρότερο μισθό, το  ειδικευμένο προσωπικό αμειβόταν με υψηλότερο μισθό και η αυτοδιαχείριση απέλυε ανειδίκευτους ώστε το συνολικό μισθολογικό κόστος να παραμείνει σταθερό, ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων εντάθηκε κλπ. Οι τράπεζες δάνειζαν με αποκλειστικά ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια ενώ οι επιχειρήσεις απέκρυπταν τα κέρδη τους για να φοροδιαφεύγουν.

Η δράση του νόμου της αξίας ήταν αμείλικτη. Τα επιπλέον κέρδη ορισμένων αυτοδιαχειριζόμενων επιχειρήσεων δεν οφείλονταν στην επιπλέον προσπάθεια αλλά  στη συγκυριακή πρόσβαση  τους στην αγορά (εσωτερική ή εξωτερική), σε πηγές πρώτων υλών ή στην κληρονομιά  υψηλότερης ποιότητας κεφαλαίου. Δεν ήταν το αποτέλεσμα της επιπλέον προσπάθειας αλλά το ενοίκιο που απολάμβαναν χάρη στην δεσπόζουσα θέση τους. Αντίστροφα οι ιδιοτροπίες της παγκόσμιας αγοράς μπορούσαν να μειώσουν τα εισοδήματα των επιχειρήσεων ανεξάρτητα από την προσπάθειά τους. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούταν μία βάση εκμετάλλευσης μεταξύ των αυτοδιαχειριζόμενων επιχειρήσεων εκτός φυσικά από την εκμετάλλευση που εξορισμού ανθούσε στον ιδιωτικό τομέα και τον καπιταλιστικό περίγυρο.

Το εμπορικό ισοζύγιο της χώρας παρέμεινε  ελλειμματικό κάθε χρόνο από το 1952 ως το 1983 (μόνη εξαίρεση το 1965). Η λύση στο έλλειμμα αυτό ήταν η αναζήτηση βραχυπρόθεσμων  πιστώσεων και η καταφυγή ανά τακτά χρονικά διαστήματα στο ΔΝΤ για δανεισμό. Το 1958 η Γιουγκοσλαβία συμμετέχει επίσημα στις εργασίες της GATT και στο ΔΝΤ. Εννοείται ότι αυτό οδηγεί σε πλήρη εναρμόνιση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας με αυτή του ιμπεριαλισμού έτσι το 1968 υποστηρίζει την κυβέρνηση Ντούπτσεκ στην Τσεχοσλοβακία και καταδικάζει την διεθνιστική επέμβαση του συμφώνου της Βαρσοβίας. Η πρώτη αναγνωρισμένη μεταπολεμική απεργία ξέσπασε στο ορυχείο Τριμποβλιε  στη Σλοβενία το 1957.

Ο θετικός ρυθμός ανάπτυξης στη δεκαετία του 1950 ήταν σε μεγάλο βαθμό απόρροια των ξένων πιστώσεων, ενώ οι υφέσεις της δεκαετία του 1960 οφείλονταν τόσο στις υφέσεις των ΗΠΑ και της Δυτική; Ευρώπη όσο και στην προσπάθεια να περιοριστεί ο εξωτερικός δανεισμός. Ο πληθωρισμός τη δεκαετία του 1970 έφτασε κατά μέσο όρο το 22% ανέβηκε στο 40% τη δεκαετία του 1980 και μετατράπηκε σε υπερπληθωρισμό μετά το 1985.

Η απουσία εξωτερικής απειλής οδηγεί από το 1964 στη μείωση των αμυντικών δαπανών και στην εκκαθάριση του στρατού από το πλεονάζον προσωπικό. Αντιδρώντας στις εξελίξεις αυτές βλέπει την έξοδο από την ηγετική ομάδα ο Α. Ράνκοβιτς. Με τις εξελίξεις αυτές ακόμη και ζητήματα εθνικής άμυνας και εξωτερικής πολιτικής περνάν στις ομόσπονδες δημοκρατίες.

Η εξάρτηση από το ξένο κεφάλαιο ενισχύθηκε και μεγάλα έργα υποδομών έγιναν με δάνεια από την Παγκόσμια Τράπεζα ενώ ταυτόχρονα οι αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις, οι εμπορικές τράπεζες αλλά και οι κυβερνήσεις των δημοκρατιών απέκτησαν το δικαίωμα να προσφεύγουν άμεσα στις διεθνείς χρηματαγορές. Η Γιουγκοσλαβία έλαβε νέο δάνειο από το ΔΝΤ το 1967 ενώ πέτυχε αναδιάρθρωση του παλαιού της χρέους προς τις καπιταλιστικές χώρες για αποπληρωμή μετά το 1970.

Για να στηρίξει τον καπιταλιστικό προσανατολισμό της αγοράς των τελικών αγαθών και σε κάποιο βαθμό να ανακουφίσει τον λαό από το βάρος των απελευθερωμένων (και άρα υψηλότερων) τιμών, η κυβέρνηση εισήγαγε το 1960-61 την καταναλωτική πίστη. Αλλά μια τέτοια αύξηση του εισοδήματος που ήταν ανεξάρτητη από την παραγωγή, αποτέλεσε ένα ακόμη όπλο για τον έλεγχο του κόστους εργασίας. Το 1963, το κεντρικό επενδυτικό ταμείο καταργήθηκε και οι πόροι του μεταφέρθηκαν στις τράπεζες, οι οποίες έγιναν πλέον ο κύριος χρηματοδοτικός διαμεσολαβητής. Το 1967 επιτράπηκε με νόμο στους ξένους να επενδύσουν έως και 49 τοις εκατό σε συνεργασίες με Γιουγκοσλαβική εταιρείες με δυνατότητα επαναπατρισμού των κερδών τους

Η έμφαση στην κερδοφορία τόσο στην ξένη όσο και στην εγχώρια αγορά εντάθηκε σαν απάντηση στη σοβαρή ύφεση το 1965-1966 και στη μείωση της ζήτησης της Δύσης. Όσον αφορά την εργασία, η έμφαση αυτή εκδηλώθηκε σαν πίεση στις επιχειρήσεις να αυξήσουν το προσωπικό διαχείρισης και μάρκετινγκ υπηρεσίες για να ανταποκριθούν στις συνθήκες της αγοράς.  Η κατευθυντήρια πολιτική γραμμή ήταν να μειωθεί το κόστος παραγωγής γενικά και το κόστος παραγωγής ανά μονάδα προϊόντος, να μειωθεί πάνω απ' όλα το μερίδιο των μισθών στο συνολικό προϊόν, προκειμένου να αυξηθεί η ανταγωνιστικότητα της Γιουγκοσλαβικής οικονομίας στη διεθνή αγορά.

Η παγκόσμια επέκταση των αμερικάνικων και ευρωπαϊκών εμπορικών τραπεζών στα τέλη της δεκαετίας του 1960 αποτέλεσε μια νέα πηγή χρηματοδότησης  και το 1970 η Γιουγκοσλαβία κατάφερε να διαπραγματευτεί μια εμπορική συμφωνία με την Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Το 1971, η κυβέρνηση απελευθέρωσε ακόμη περισσότερο  τους κανόνες για τις ξένες επενδύσεις και πήρε ένα άλλο δάνειο από το ΔΝΤ με τον όρο να ακολουθήσει μια πολιτική σταθεροποίησης. Για να προωθήσει τις εξαγωγές υποτίμησε το νόμισμα κάθε χρόνο μεταξύ του 1971 και του1974 και αύξησε το ποσοστό του ξένου συναλλάγματος που οι επιχειρήσεις μπορούσαν να διακρατήσουν.

Η αναθεώρηση του συντάγματος το 1971 αδυνάτησε ακόμη περισσότερο τους δεσμούς της ομοσπονδίας. Οι αλλαγές είχαν σαν αποτέλεσμα να μειωθούν οι ομοσπονδιακές αρμοδιότητες στα θέματα της άμυνας της εξωτερικής πολιτικής αλλά στη διατήρηση της ενιαίας εσωτερικής αγοράς  και των εμπορικών πολιτικών Οι δημοκρατίες και οι περιφέρεις απέκτησαν βέτο αναφορικά με τις ομοσπονδιακές αποφάσεις. Το 1974 ο Τίτο εκλέγεται ισόβιος (!) πρόεδρος της χώρας ενώ το νέο σύνταγμα καθορίζει το καθεστώς σαν το γνήσιο  υπερασπιστή του … Μαρξισμού-Λενινισμού.

 

Τη δεκαετία του 1970 εισήχθησαν νόμοι που προέβλεπαν διαφορετικούς τρόπους διοχέτευσης της ιδιωτικής αποταμίευσης σε ενδιάμεσες μορφές  επιχειρήσεων που βασίζονταν σε ένα συνδυασμό ιδιωτικού κεφαλαίου και  αυτοδιαχείρισης. Ο ιδιώτης επενδυτής λάμβανε αποζημίωση για την τοποθέτηση των διαθεσίμων του, συμμετείχε στην κατανομή των κερδών και είχε το δικαίωμα να θέσει υποψηφιότητα, ως διευθυντής, Δεν υπήρχε όριο στον αριθμό των εργαζόμενοι που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε μια τέτοια μεικτή επιχείρηση. Ο καθαρόαιμος καπιταλισμός πλέον άρχιζε να καλπάζει.

Η κρίση στις αρχές της δεκαετίας του 1970 έφερε καινούργια δεινά στη Γιουγκοσλαβικής οικονομία. Μόνο από την άνοδο της τιμής του πετρελαίου το  έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου αυξήθηκε το 1974 κατά 22%. Η άνοδος του  προστατευτισμού στις καπιταλιστικές χώρες έφερε σημαντικό πλήγμα στις  εξαγωγές (ενδεικτική  η πλήρης απαγόρευση  εισαγωγών βοείου κρέατος από τη Γιουγκοσλαβία το 1974) όπως επίσης στα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, στο χάλυβα, τα πλοία κλπ). Η ύφεση της  Δυτικής Γερμανίας το 1975-76 έστειλε μεγάλο  αριθμό μεταναστών πίσω στη χώρα σπέρνοντας τον όλεθρο στο ισοζυγίου πληρωμών. Για να αντιμετωπιστεί η κατάσταση πάρθηκαν νέα δάνεια από την Παγκόσμια Τράπεζα το 1975 ενώ τραπεζικοί οργανισμοί των ΗΠΑ και της Ευρώπης χρηματοδότησαν τη δημιουργία κοινών επιχειρήσεων στους τομείς της ενέργειας και πετροχημικών. Μεγάλο μέρος των δανείων πήγε στον αμιγώς ιδιωτικό τομέα κυρίως στην αγροτική παραγωγή.  Το 1977 δόθηκε η άδεια στις επιχειρήσεις να δανείζονται απευθείας από τις ξένες τράπεζες. Το 1976 υπογράφηκε  νέα εμπορική συμφωνία με την ΕΟΚ ενώ το 1979 ξεκίνησαν συνομιλίες για την ένταξη της χώρας στην ΕΖΕΣ (Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων συναλλαγών). Νέοι νόμοι για τα δικαιώματα ιδιοκτησίας επέτρεπαν στους παλιννοστούντες  να επενδύσουν τα ίδια κεφάλαιά τους σε μικρά εργοστάσια στο δημόσιο τομέα σε αντάλλαγμα μια θέση εργασίας. Οι ιδιώτες απέκτησαν τη δυνατότητα να ανοίξουν λογαριασμούς συναλλάγματος στις τράπεζες όπου  οι καταβληθέντες τόκοι ήταν σε δηνάρια. Με την επιστροφή του ΔΝΤ τον Αύγουστο 1979 ξεκίνησε ένα νέο πρόγραμμα σταθεροποίησης συμπιέζοντας και πάλι το μισθολογικό κόστος.

Το 1982 η προσπάθεια της νέας πρωθυπουργού Μ. Πλάνιτς να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη των ξένων οδήγησε σε νέα συμφωνία με το ΔΝΤ. Ωστόσο η διαμάχη για το πώς θα κατανέμονταν τα βάρη της αποπληρωμής του υπέρογκου δανεισμού οδήγησε σε καταγγελία της συμφωνίας το 1985 για να επιστρέψει το ταμείο δριμύτερο το 1987. Η επιστροφή του ΔΝΤ συνοδεύτηκε από ένα πρόγραμμα δομικών αλλαγών που προέβλεπε τη φιλελευθεροποίηση της οικονομίας βάζοντας τέλος στο σύστημα της αυτοδιαχείρισης, επιτρέποντας την πλήρη ξένη ιδιοκτησία και εξαγωγή των κερδών καθώς και την πλήρη απελευθέρωση της αγοράς κεφαλαίου και εργασίας καθώς και ιδιωτικοποιήσεις των δημόσιων επιχειρήσεων. Αν και το ΔΝΤ υποστήριξε τον νέο πρωθυπουργό Α. Μάρκοβιτς και τη θεραπεία του σοκ που επέβαλε τόσο η Κροατία όσο  και η Σλοβενία απαίτησαν πλέον την πλήρη ανεξαρτησία τους ώστε να αποκτήσουν το πλήρη έλεγχο των οικονομιών τους.

8. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.

Η εδαφική αποκέντρωση της οικονομίας σε συνδυασμό με την αυτοδιαχείριση είχε δημιουργήσει χωριστές αγορές εργασίας και κεφαλαίου σε κάθε δημοκρατία. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 οι πιο ανεπτυγμένες βιομηχανικά δημοκρατίες,  η Σλοβενία και η Κροατία, επέβαλλαν περιορισμούς στη μετανάστευση από τις πιο φτωχές δημοκρατίες και περιοχές (Βοσνία, Κόσσοβο). Αντίθετα η Σερβία υποχρεώθηκε να δεχτεί μεγάλο αριθμό Σέρβων που είτε εγκατέλειπαν το εξεγερμένο Κόσσοβο είτε έμεναν άνεργοι σαν αποτέλεσμα της κρίσης στις άλλες δημοκρατίες.

Οι εισοδηματικές ανισότητες μεταξύ των δημοκρατιών της Γιουγκοσλαβίας διευρύνθηκαν[11]  στη διάρκεια  της αυτοδιαχείρισης.

Περιοχές	1947	1952	1957	1962	1964	1976
Σλοβενία	175	187	182	199	198	202
Κροατία	107	116	120	121	118	124
Βοϊβοντίνα	109	89	109	103	111	117
Σερβία	96	93	95	96	96	98
Μαυροβούνιο	71	64	64	66	76	70
Βοσνία	83	88	74	73	70	64
Μακεδονία	62	59	60	57	74	68
Κόσοβο	53	49	43	34	36	32

Πίν.1 Δείκτης κατά κεφαλήν εισοδήματος . Σύνολο χώρας=100

Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι ενώ στην Γιουγκοσλαβία η εισοδηματική διαφορά μεταξύ της πιο αναπτυγμένης και της λιγότερο αναπτυγμένης περιφέρειας ήταν 6:1 ο αντίστοιχος δείκτης για την Ιταλία ήταν 2,8:1 και για την ΕΣΣΔ 2,4:1[12]. Στις εισοδηματικές διαφορές θα πρέπει να προστεθούν και οι διαφορές λόγω του καπιταλιστικού καταμερισμού της εργασίας όπου η Σερβία προηγούταν στη  στελέχωση της κρατικής γραφειοκρατίας, στον τραπεζικό τομέα και στο εξωτερικό εμπόριο ενώ αντίθετα οι Κροατία και Σλοβενία συγκέντρωναν τη βιομηχανική παραγωγή Οι σερβικές επιχειρήσεις πραγματοποιούσαν το 70% του εξωτερικού εμπορίου συνεπώς οι εθνικιστικές διαφορές κυρίως μεταξύ Σερβίας και Κροατίας πήγαζαν από τον ανταγωνισμό μεταξύ του βιομηχανικού κεφαλαίου με το εμπορικό και το τραπεζικό.

Η οικονομική κρίση που αντιμετώπιζε η χώρα όξυνε ακόμη περισσότερο τη διαμάχη για την κατανομή του κεφαλαίου και των πιστώσεων ανάμεσα στις ομόσπονδες δημοκρατίες. Επιπλέον Κροατία και Σλοβενία αντιδρούσαν στις υπέρογκες στρατιωτικές δαπάνες κυρίως επειδή στο στρατό ήταν λιγοστά τα επαγγελματικά στελέχη από τις δύο αυτές δημοκρατίες (οι μισθοί στον πολιτικό τομέα ήταν ψηλότεροι).  Η Σλοβενία τέθηκε επικεφαλής του αγώνα για πλήρη αυτονόμηση μιας και είχε τα περισσότερα να χάσει από την αναδιανομή που προέβλεπαν οι μεταρρυθμίσεις του ΔΝΤ. Τόσο η σλοβένικη κομματική ηγεσία όσο και οι σλοβένικες επιχειρήσεις αντιστάθηκαν στη φορολόγηση των πλεονασμάτων και των κερδών τους από την κεντρική κυβέρνηση. Αν και φαινομενικά αυτό εκφράστηκε σαν μία ‘δημοκρατική’ επανάσταση ενάντια στο ‘κομουνιστικό’  καθεστώς στην πραγματικότητα επρόκειτο για μια σύγκρουση για να διατηρήσουν το δικαίωμα της  ιδιοκτησίας στους οικονομικούς πόρους της Σλοβενίας. Ο κυρίαρχος μηχανισμός της αγοράς του γιουγκοσλάβικου μοντέλου όχι μόνο διατηρούσε αλλά διεύρυνε τις περιφερειακές ανισότητες. Ακόμη και οι δυνάμεις που ήταν αντίθετες στη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας καθοδηγούνταν από τις εθνικιστικές τους επιδιώξεις. Για το λόγο αυτό η διάλυση ομοσπονδίας ήταν πολύ πιο τραγική σε σχέση με τις αντίστοιχες των σοσιαλιστικών χωρών (ΕΣΣΔ, Τσεχοσλοβακία). 

Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας επισφραγίστηκε  με την αναγνώριση της Κροατίας και Σλοβενία σαν ανεξάρτητα κράτη από την ΕΕ το 1991 Ο πόλεμος που ακολούθησε  ήταν πραγματικά ανελέητος. Σε αντίθεση όμως με την επικρατούσα άποψη η ιστορική μνήμη των ανταγωνισμών ανάμεσα στους λαούς της Γιουγκοσλαβίας  στον Β’ΠΠ ήταν στην καλύτερη περίπτωση ένας δευτερεύων παράγοντας. Τόσο ο αμερικάνικος  όσο και ο ευρωενωσιακός ιμπεριαλισμός ενίσχυσαν με κάθε τρόπο τις κεντρόφυγες δυνάμεις βομβαρδίζοντας ακόμη και αμάχους το 1999 στο Βελιγράδι. Δημιουργήθηκαν κράτη-προτεκτοράτα κυριολεκτικά των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων όπως η Βοσνία και το Κόσσοβο.

Με άλλα λόγια αν και η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας συνέπεσε με την καπιταλιστική παλινόρθωση στην Ανατολική Ευρώπη και την ΕΣΣΔ οι αιτίες ήταν διαφορετικές. Στην ουσία ο εμφύλιος πόλεμος οδήγησε την αποκεντρωμένη και αυτοδιαχειριζόμενη Γιουγκοσλαβική οικονομία και κοινωνία στη λογικής της κατάληξη που ήταν η διάλυση της.

9. Μια διδακτική ιστορία.

Στις επιστολές τους οι Στάλιν-Μολότοφ αναφέρονται στην  ύπαρξη πράκτορα των Άγγλων στο υπουργείο εξωτερικών του Βλ. Βέλεμπιτ και κατηγορούσαν τους Τίτο-Καρντέλι γιατί δεν τον είχαν ξεφορτωθεί. Η πληροφορία για το ότι ο Βέλεμπιτ είναι πράκτορας έχει δοθεί στους σοβιετικούς από τους ίδιους του γιουγκοσλάβους!. Αποχαρακτηρισμένα έγγραφα της CIA[13] επιβεβαιώνουν ότι ο Βέλεμπιτ ήταν πράκτορας των δυτικών δυνάμεων και μάλιστα κανόνισε να παραδοθεί στους δυτικούς ένα Mig15 που είχε καταπέσει στην Γιουγκοσλαβία. Ο Βέλεμπιτ ήταν η κύρια και πλέον επίσημη επαφή των Γιουγκοσλαβικών μυστικών υπηρεσιών με τη CIA μετά το 1948. Το 1951 διορίστηκε πρέσβης στην Ιταλία και το 1952 πρέσβης στη Μ. Βρετανία. Πέθανε το 2004 στο Ζάγκρεμπ.

10. Ορισμένα Συμπεράσματα

Η περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας είναι αρκετά όμοια με αυτή της Κίνας. Ένα λαϊκό μέτωπο με επικεφαλής τους κομμουνιστές κατακτά την εξουσία μετά από έναν νικηφόρο πόλεμο ενάντια σε ξένους κατακτητές. Και στις δύο περιπτώσεις η συμβολή της ΕΣΣΔ είναι καθοριστική. Κάτω από την επιρροή της ΕΣΣΔ ξεκινά ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ο οποίος όμως μένει στη μέση και αναστρέφεται σαν αποτέλεσμα και της ταξικής πάλης στο εσωτερικό του μετώπου.  Πρόκειται για χώρες με αδύναμη αστική τάξη, χαμηλή κεφαλαιακή συσσώρευση  και ισχυρά φεουδαρχικά κατάλοιπα. Η στρατηγική επιβίωσης της αστικής τάξης πολιτικά είναι η είσοδος της στο λαϊκό μέτωπο και οικονομικά είναι ο κεντρικός σχεδιασμός και οι συνεταιρισμοί.

Η συμμετοχή σε ημι-κρατικά ή συνεταιριστικά σχήματα προστατεύει από το ρίσκο της αποτυχίας, εξασφαλίζει μεγαλύτερο ύψος επενδυτικού κεφαλαίου από αυτό που θα μπορούσε να βρει ο καπιταλιστής ατομικά και το βασικότερο εξουδετερώνει την ταξική πάλη.  Φυσικά μετά από τη μακρόχρονη συσσώρευση το μεγεθυμένο πλέον κεφάλαιο αυτονομείται και θέλει πλέον να συνεχίσει χωρίς τους περιορισμούς που του επέβαλλε η αρχική αρνητική συγκυρία.

Το είδος της ιδιοκτησίας που υιοθετήθηκε από το γιουγκοσλαβικό μοντέλο σαν μία εναλλακτική ανάμεσα στην κοινωνική - κρατική ιδιοκτησία και την ατομική ιδιοκτησία δεν ήταν τίποτε άλλο από μία ‘ομαδική’ ιδιοκτησία. Με την πάροδο των χρόνων το σύστημα της αυτοδιαχείρισης δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει ούτε τα μακροοικονομικά προβλήματα, τα οποία μπορούσαν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά μόνο στο επίπεδο της εθνικής οικονομίας και του ομοσπονδιακού κράτους στο σύνολό του ούτε ακόμη περισσότερο τις φιλοδοξίες του καθαρόαιμου ιδιωτικού κεφαλαίου. Έχοντας εκπληρώσει το ρόλο του το σύστημα της αυτοδιαχείρισης έφτασε στο νομοτελειακό αλλά και αιματηρό του τέλος.

11. Βιβλιογραφία

Βιβλία

- Ο Λένιν για τη Σοβιετική Εξουσία.  Εκδόσεις Προγκρές 1986

- Svetozar Rajak Yugoslavia and the Soviet Union in the Early Cold War Reconciliation, comradeship, confrontation, 1953-1957. Routledge 2010

- Mehta, Coleman Armstrong, “A Rat Hole to be Watched”? CIA Analyses of

the Tito-Stalin Split, 1948-1950. Thesis in North Carolina State University 2005

- I. Medvedev. Tito Clique in of the Instigator of a New War . People’s Publishing House 1950

- Ε. Χότζα. Η Γιουγκοσλαβική ‘Αυτοδιαχείριση’ Καπιταλιστική Θεωρία και Πράξη.

- James Klugmann, From Trotsky to Tito. Laurence & Wishart London 1951.

- M. Uvalic. Investment and Property Rights in Yugoslavia. Cambridge University Press. 1992

- Susan L. Woodward. Socialist Unemployment. The political economy if Yugoslavia 1945-1990. Princeton University Press 1995.

Άρθρα

- Επιστολές των Στάλιν και Μολότοφ στους γιουγκοσλάβους καθοδηγητές.  ΚΟΜΕΠ 2003 Τεύχος 2

- Sava D. Bosnitch. The conversion from Stalinism to ‘Titoism’. Paper presented in the XII World Congress of International Political Science August 12 1982

- László Ritter War on Tito's Yugoslavia? The Hungarian Army in Early Cold War Soviet Strategy. Parallel History Project on Cooperative Security (PHP) February 2006

- Jeronim Perovic The Tito–Stalin split: a reassessment in light of new evidence. Zurich Open Repository and Archive, University of Zurich 2007

- E. Gundogan. Yugoslavia’s socialist Experience. Universum Journal Issue 2 June 2009

- Communist Party of Yugoslavia in the hands of Assassins and Spies. Journal for A Lasting Peace .. 1950.

- Chittle, Charles R. Yugoslavia under the workers' self-management system: Growth and structural change in the external sector. Kiel Working Papers, No. 28

- Diane Flaherty. Self—Management and Requirements for Social Property: Lessons from Yugoslavia.

- Tedeuz Gede . Foreign Trade of Tito Clique – Instrument of Enslavement of Yugoslavia by U.S.-British Monopolies. For a Lasting Peace, for a People’s Democracy! No. 40 (100), October 6, 1950

- Miron Constantinescu. Tito Fascist Clique “Legalises” Capitalism in Yugoslavia. From For a Lasting Peace, for a People’s Democracy! No. 41 (153), October 12, 1951.

- Latest Step of Tito Clique to Restore Capitalism in Yugoslavia. For a Lasting Peace, for a People’s Democracy! No. 27 (87), July, 1950

- Tito clique degenerates into a gang of assassins.  For a Lasting Peace, for a People’s Democracy!No. 17 (20) Wednesday, September 1, 1948

- Where the Nationalism of the Tito Group in Yugoslavia is Leading. For a Lasting Peace, for a People’s Democracy No. 18 (21) Wednesday, September 15, 1948

- E. Gero . Penetration of American Capital in Yugoslav Economy. From For a Lasting Peace, for a People’s Democracy! No. 7 (67), February 17, 1950

- Vulko Chervenkov. Georgi Dimitrov And The Fight Against Titoism In Bulgaria

- Is  Yugoslavia a Socialist Country ? by the Editorial Departments of Renmin Ribao (People's Daily) and Hongqi (Red Flag) September 26, 1963

- V. Stanovic. Yugoslav Self-management. “Socialist Thought and Practice” , No. 58, November 1973.

- D. Guzina. The Self-Destruction of Yugoslavia. Wilfrid Laurier University 2000

- P. H. Liotta Paradigm Lost :Yugoslav Self-Management and the Economics of Disaster. Balkanologie Vol. V, n° 1-2 | Décembre 2001

- Το στιλέτο του Τίτο χτυπά πισώπλατα τη Λαϊκοδημοκρατική Ελλάδα. "Δημοκρατικός Στρατός", τεύχος 8, Αύγουστος 1949

Σημειώσεις

---

[1] Henry Kissinger, Diplomacy 1994 p. 552-558

[2] Επιστολές των Στάλιν και Μολότοφ στους γιουγκοσλάβους καθοδηγητές ΚΟΜΕΠ 2003 Τεύχος 2

[3] Sava D. Bosnitch. The conversion from Stalinism to ‘Titoism’. Paper presented in the XII World Congress of International Political Science August 12 1982

[4] Svetozar Rajak Yugoslavia and the Soviet Union in the Early Cold War Reconciliation, comradeship, confrontation, 1953-1957. Routledge 2010.

[5] László Ritter War on Tito's Yugoslavia? The Hungarian Army in Early Cold War Soviet Strategy. Parallel History Project on Cooperative Security (PHP) February 2006.

[6] Jeronim Perovic The Tito–Stalin split: a reassessment in light of new evidence. Zurich Open Repository and Archive, University of Zurich 2007

[7] From Trotsky to Tito 175

[8] Svetozar Rajak Yugoslavia and the Soviet Union in the Early Cold War Reconciliation, comradeship, confrontation, 1953-1957. Routledge 2010 p.104

[9] Ο Λένιν για τη Σοβιετική Εξουσία σελ. 12 Εκδόσεις Προγκρές 1986

[10] http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=63703206

[11] E. Gundogan. Yugoslavia’s socialist Experience. Universum Journal Issue 2 June 2009 σελ.12

[12] E. Gundogan. Yugoslavia’s socialist Experience. Universum Journal Issue 2 June 2009 σελ.13

[13] Mehta, Coleman Armstrong, “A Rat Hole to be Watched”? CIA Analyses of

the Tito-Stalin Split, 1948-1950. Thesis in North Carolina State University 2005