Η μάχη της Αθήνας - Το στρατιωτικό προοίμιο

Δεν ξέρω αν είναι τόσο ενδιαφέρον, όσο το υλικό που φέρνει σήμερα το Πριν στη δημοσιότητα από τις επαφές του Τίτο με το ΚΚΕ, πριν τα Δεκεμβριανά του 44'. Αλλά η κε του μπλοκ αντιγράφει και αναδημοσιεύει σήμερα ένα εκτενές απόσπασμα από την παρέμβαση του Γ. Μαργαρίτη στο προηγούμενο ιστορικό συνέδριο στην Πάντειο "από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά -μια τομη στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας", τα πρακτικά του οποίου κυκλοφόρησαν σε έναν ογκώδη τόμο, πριν από λίγες μέρες.

Η προπέρσινη ανακοίνωση του Μαργαρίτη καταπιάνεται με τη μάχη της Αθήνας και το στρατιωτικό της προοίμιο, ενώ τα αποσπάσματα που παραθέτω εδώ, αναλύουν το σχεδιασμό της αντίπερα όχθης για στρατιωτική αντιμετώπιση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τα διάφορα στάδια-διακυμάνσεις από τα οποία πέρασε αυτός.

Σε λίγη ώρα, στην Πάντειο, είναι η εισήγηση του Μαργαρίτη στην ενότητα για το ΔΣΕ, στο φετινό συνέδριο για τον Εμφύλιο κι διάφορες διαστάσεις του. Αλλά είναι μια μέρα, που το κοινό θα βαρεθεί να ακούει εισηγήσεις συντρόφων. Σημειώνω αναλυτικά -με την ελπίδα πως δεν ξεχνάω κανέναν.

-Μαργαρίτης Γιώργος Πόλεμος μετά τον πόλεμο: ο ελληνικός εμφύλιος στο κατώφλι μιάς νέας εποχής
-Τόλια Φιλιώ Γυναίκες πολιτικοί επίτροποι στον ΔΣΕ
-Σταμούλης Φώτης Η στάση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στις εκλογές και το δημοψήφισμα του 1946
-Ραζάκος Χάρης Στρατηγική του ΚΚΕ και ένοπλη αντιπαράθεση: Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο πόλεμο
-Κόφφα Δόμνα Η λειτουργία των Εκτάκτων
-Τζιάρας Κώστας - Καταγραφές των εκτελεσθέντων και στοιχεία για τη διαγωγή των πολιτικών κρατουμένων στις φυλακές του Γεντί Κουλέ την περίοδο του Εμφυλίου.

Η προοπτική της στρατιωτικής λύσης στο ελληνικό κοινωνικό και πολιτικό πρόβλημα εμφανίστηκε, στα χρόνια της Κατοχής, πολύ νωρίς στο προσκήνιο. Στο χώρο των αστικών δυνάμεων, ως συγκεκριμένη εκδοχή άρχισε να εξετάζεται στη βαθιά ακόμα περίοδο της Κατοχής, ειδικά όταν ο ΕΛΑΣ απόκτησε πραγματικές στρατιωτικές δυνατότητες με την απόκτηση ιταλικών όπλων στον καιρό της ιταλικής συνθηκολόγησης στις αρχές του φθινοπώρου του 1943. Έκτοτε, η ιδέα της δια των όπλων διάλυσης και υποταγής του Αντιστασιακού κινήματος, έγινε σταθερός παρονομαστής στην πολιτική της άρχουσας τάξης -ανεξάρτητα από τον προσανατολισμό των επιμέρους τμημάτων της- και των Βρετανών. Εξυπακούεται ότι ο ίδιος παρονομαστής διέτρεχε τους κατακτητές αλλά και τους ιθύνοντες της δωσιλογικής κυβέρνησης της Αθήνας και πάνω σε αυτόν θεμελίωναν την πολιτική τους.

Οι προτάσεις ως προς το ποιος θα αναλάμβανε ετούτο το θεάρεστο έργο και πολυάριθμες ήσαν και απλώθηκαν σε ευρύ φάσμα δυνατοτήτων. Ο πάντοτε αισιόδοξος και μεγαλοπράγμων Ζέρβας και πολλοί Βρετανοί αξιωματικοί σύνδεσμοι θεώρησαν εφικτή τη διάλυση του ΕΛΑΣ με τις δυνάμεις του ΕΔΕΣ, άποψη που έδωσε τις εμφύλιες συρράξεις μεταξύ Αράχθου και Αχελώου από τον Νοέμβριο του 1943 ως τον Φεβρουάριο του 1944. Ο Πλαστήρας από την απόμακρη Γαλλία δήλωνε στους Γερμανούς ότι αυτός θα ήταν ο πλέον κατάλληλος ηγέτης για την στρατιωτικής υφής σταυροφορία που θα έδινε τέλος στις ένοπλες δυνατότητες της Αντίστασης. Ο πλέον ενήμερος για την κατάσταση, Ιωάννης Ράλλης, αν και είδε το αίτημά του για τη συγκρότηση ισχυρών στρατιωτικών δυνάμεων -Χωροφυλακής, Ταγμάτων Ασφαλείας και συμμοριών "εθνικοφρόνων" να εκπληρώνεται, γνώρισε, κάπου ανάμεσα στα Τοπόλια και τη Στυμφαλία, την απογοήτευση της απόλυτης αποτυχίας. Τα Τάγματα ποτέ δεν μπόρεσαν ν' αντιπαρατεθούν σε ανοικτό πεδίο στον ΕΛΑΣ -ακόμα και με τη συνδρομή γερμανικών τμημάτων- και οι λίγες τους επιτυχίες εντοπίστηκαν σε περιπτώσεις στατικής άμυνας. Μέσα από αυτήν την ατελείωτη σειρά απογοητευτικών αποτελεσμάτων οι διαδοχικές "εθνικές οργανώσεις" και ό,τι άλλο, κατέληξαν στην ντροπιαστική για τον ελληνικό αστισμό διαπίστωση του Γεωργίου Παπανδρέου ότι τον ΕΛΑΣ θα τον διαλύσουν τα βρετανικά στρατεύματα.

Για τους Βρετανούς ετούτη η κατάληξη δεν ήταν η καλύτερη δυνατή. Οι στρατιωτικές και οικονομικές τους δυνατότητες δεν ήσαν πλέον αντίστοιχες της αυτοκρατορικής τους διάστασης. Οι άνθρωποί τους στην Ελλάδα παρακολουθούσαν προσεκτικά τις προσπάθειες των Γερμανών να περιορίσουν τη δραστηριότητα του ΕΛΑΣ -από αυτήν την πλευρά δε γινόταν λόγος για "διάλυση". Επένδυαν σε αυτόν τον στόχο την ειδική μονάδα "Brandeburg" αρχικά, το 18ο Σύνταγμα αστυνόμευσης των SS, όπως και πλήθος άλλων επικουρικών μονάδων -χωρίς να συνυπολογιστούν τα εγχώρια Τάγματα Ασφαλείας. Οι στατικές μονάδες του γερμανικού στρατού, όποτε εμπλέχτηκαν σε επιθετικές "εκκαθαριστικές" επιχειρήσεις εναντίον του ΕΛΑΣ απέδωσαν ελάχιστα ως και καταστροφικά -παράδειγμα η αισιόδοξη επιχείρηση της 11ης Μεραρχίας της Luftwaffe στα Δερβενοχώρια της Πάρνηθας. Πέρα από τη σε βαθύ χρονικό ορίζοντα υπονόμευση των επιχειρησιακών δυνατοτήτων του ΕΛΑΣ διαμέσου της καταστροφής της παραγωγικής βάσης της Ελεύθερης Ελλάδας, οι επιδόσεις ετούτων των αντιπαρτιζάνικων μονάδων πολύ απείχαν από το επιθυμητό. Εκεί όπου δεν απέδωσαν οι "εξειδικευμένοι" Γερμανοί, πώς άραγε θα μπορούσαν να πετύχουν οι Άγγλοι;

Οι Βρετανοί επιτελείς μελέτησαν το ζήτημα και, στα τέλη της άνοιξης του 1944, προσδιόρισαν το μέγεθος του εκστρατευτικού σώματος που θα χρειαζόταν για αν φέρει σε πέρας μέρος τουλάχιστον του πολιτικού στόχου στην Ελλάδα. Οι αριθμοί έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τις αισιόδοξες εκτιμήσεις του Churchill. Κατά τους επιτελείς θα χρειάζονταν 80.000 στρατιώτες για να εκκαθαριστεί και να εξασφαλιστεί η Αθήνα μαζί με δύο ή τρεις άλλες μεγάλες πόλεις, καθώς και επαρκές τμήμα της ελληνικής επικράτειας, έτσι ώστε να μπορέσει η όποια "εγκεκριμένη" ελληνική κυβέρνηση να αναδομήσει το κράτος και το στρατό της για να φέρει σε πέρας την πλήρη εκκαθάριση της χώρας. Το μέγεθος των 80.00 ανδρών, το ισόποσο δηλαδή τεσσάρων βρετανικών μεραρχιών, ήταν, για τα μέτρα της Βρετανίας του 1944, ένα μεγάλο εκστρατευτικό σώμα. Ήταν κατά 25.000 άνδρες μεγαλύτερο από εκείνο που είχε έρθει στην Ελλάδα το 1941 για να συμπράξει στην απόκρουση της γερμανικής εισβολής. ΄Ήταν τρεις φορές μεγαλύτερο από το σώμα που υπερασπίστηκε την Κρήτη στα 1941, δέκα φορές μεγαλύτερο από τις δυνάμεις που επιχείρησαν στο Αιγαίο στα 1943, και, αν θέλετε, ήταν σχεδόν ίσο με τη βρετανική συμμετοχή στην απόβαση στη Σικελία το 1943, στην αρχική της τουλάχιστον φάση. Το βασικό όμως πρόβλημα ήταν ότι ετούτες οι δυνάμεις βρίσκονταν στο χαρτί -ή μάλλον ούτε εκεί- και οπωσδήποτε δε βρίσκονταν στην πολεμική πραγματικότητα.

Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1944 και ειδικά τον δραματικό Αύγουστο, όταν η κατάρρευση της Γερμανίας και το τέλος του πολέμου έδειχναν επικείμενα, ο εφιάλτης της συνθηκολόγησης των γερμανικών στρατιωτικών μονάδων στην Ελλάδα και το πέρασμα του εξοπλισμού τους στον ΕΛΑΣ διέτρεχε τα βρετανικά επιτελεία, στρατιωτικά και πολιτικά. Πλήθος σχεδίων με κοινό παρονομαστή τη μέγιστη δυνατή αξιοποίηση των αντι-εαμικών σχηματισμών στην Ελλάδα εξυφαίνονταν και τα σχέδια αυτά προφανώς περιλάμβαναν και τα ένοπλα τμήματα της "Ελληνικής Πολιτείας", του κατοχικού κράτους. Η επιχείρηση μετάπλασης των τελευταίων σε "συμμαχικά" στρατεύματα διαμέσου της "προσχωρήσεώς" τους στον ΕΔΕΣ βρέθηκε σε πλήρη εξέλιξη τον Σεπτέμβριο -ως τη Συμφωνία της Καζέρτας τουλάχιστον, αλλά και μετά από αυτή. Ταυτόχρονα, η ιδέα της αξιοποίησης του ΕΔΕΣ επανήλθε στο προσκήνιο και οι ΕΟΕΑ του τελευταίου γνώρισαν μια τελευταία περίοδο "δόξας" -ή μάλλον φήμης- στις αναφορές των Βρετανών αξιωματικών-συνδέσμων αποκλειστικά. Πραγματικά οι τελευταίοι στο War Game (ανάπλαση της στρατιωτικής κατάστασης) του Σεπτεμβρίου 1944 που στάλθηκε στους επιτελείς και στη βρετανική κυβέρνηση, υποστήριζαν ότι σε κάθε ενέδρα του ΕΔΕΣ το μήνα αυτόν, τίθονταν εκτός μάχης περισσότεροι των εκατό Γερμανών, γεγονός που, εάν αλήθευε, θα καθιστούσε τις ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ τον αποτελεσματικότερο στρατιωτικό σχηματισμό του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, ίσως και της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας γενικότερα.

Σε συνδυασμό με το σχεδιασμένο από τον ίδιο τον Churchill "μάτωμα" (to be blooded -ήταν το σχέδιο) της 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας, ώστε να σταλεί στην Αθήνα με δάφνες ήρωα, η όλη επιχείρηση αποσκοπούσε προφανώς στην κάλυψη όσο το δυνατό μεγαλύτερου ποσοστού των αναγκαίων, πλην όμως μη ευρισκόμενων, Βρετανών στρατιωτών από ελληνικά τμήματα κάθε είδους και μορφής. Η αξιοποίηση των "εθνικών" δυνάμεων στην Αθήνα ήταν επίσης μέρος της ίδιας επιχείρησης, η οποία, στην εδώ περίπτωση, ξεκίνησε με τη λεκτική "αποστασιοποίηση" στρατιωτικών στελεχών του κατοχικού κράτους τον Αύγουστο -πρώτο και κύριο τον Π. Σπηλιωτόπουλο ο οποίος δήλωσε πλάνη και άγνοια τόσο για τη συμμετοχή του στη συνθηκολόγηση του στρατού της Αλβανίας το 1941, όσο και για τη μετέπειτα θέση του σε σημαντικές θέσεις του κράτους της Ελληνικής Πολιτείας, έτσι ώστε να διοριστεί Στρατιωτικός Διοικητής Αττικής -και ολοκληρώθηκε με την αποβίβαση και μεταφορά ποσοτήτων βρετανικού οπλισμού από το Πόρτο Ράφτη στην Αθήνα για τον εξοπλισμό των δυνάμεων του κατοχικού κράτους στην πρωτεύουσα.

Οι δραματικές αυτές προσπάθειες στέφθηκαν από σχετική επιτυχία, αλλού απέδωσαν άμεσα, αλλού έμμεσα. Στις αρχές Δεκεμβρίου στην Αθήνα βρέθηκαν στέρεα εγκατεστημένες βρετανικές μάχιμες μονάδες 10.000 περίπου ανδρών (2η Ταξιαρχία Αλεξιπτωτιστών, 23η Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία, τάγματα της 139ης Ταξιαρχίας Πεζικού), καθώς και η δια της σκηνοθεσίας "ηρωική" Ορεινή Ταξιαρχία όπως και οι "εφεδρείες" της "παροπλισμένης" Χωροφυλακής, των "αφοπλισμένων" δωσιλογικών σχηματισμών και οι "έγκλειστοι"στου Γουδή και στις Σπέτσες Ταγματασφαλίτες. Το αριθμητικό σύνολο των παραπάνω σχηματισμών φαίνεται πως ενθουσίασε τον Leeper που αισθάνθηκε ανακούφιση όταν ήρθε η ώρα να "μιλήσουν τα όπλα". "Προσωπικά είμαι ευχαριστημένος ότι η περίοδος κατευνασμού (appeasement period) τελείωσε. Το να κατευνάζεις τους Έλληνες κομμουνιστές θυμίζει παράξενα το να κατευνάζεις τον Hitler. Δεν ισχυρίζομαι ότι θα έχουμε εύκολο έργο, αλλά πιστεύω ότι θα τα καταφέρουμε".

Ο επιφορτισμένος με τη στρατιωτική διοίκηση στρατηγός R. Sconie, σίγουρα δεν αισθάνθηκε την ίδια ανακούφιση. Οι δικές του μάλλον, τεχνικές αναφορές, προκάλεσαν τη θυελλώδη κινητοποίηση του Churchill  ο οποίος, αφού στιγμάτισε την αισιοδοξία του Leeper, έδωσε το σύνθημα της πανστρατιάς για την Αθήνα. Επιβλητικές βρετανικές δυνάμεις πήραν το δρόμο για την ελληνική πρωτεύουσα. Η 5η Ινδική Ταξιαρχία και το πυροβολικό της 4ης Ινδικής Μεραρχίας (οι υπόλοιπες ταξιαρχίες της ίδιας μονάδας βρίσκονταν η μία στη Θεσσαλονίκη και η άλλη στην Πάτρα), η 4η Βρετανική Μεραρχία, η υπόλοιπη δύναμη της 46ης Βρετανικής Μεραρχίας και το σύνολο σχεδόν των ειδικών δυνάμεων που περίσσευαν ή δεν περίσσευαν στο ιταλικό μέτωπο, στην Παλαιστίνη και στην Αίγυπτο. Η Bologna μπορούσε να περιμένει. Την Αυτοκρατορία, προσδιόριζε ο Churchill, την ενδιέφερε η Αθήνα και μόνο η Αθήνα. Τελικά οι 80.000 αναγκαίοι Βρετανοί στρατιώτες βρέθηκαν και στην πραγματικότητα -όχι μόνο στα χαρτιά.

Γνωρίζοντας τις διαστάσεις και τις τεχνικές δυνατότητες του ΕΛΑΣ, προκαλεί εντύπωση ετούτη η μαζική κινητοποίηση των Βρετανών. Στις αρχές Δεκεμβρίου του 1944 η γενική κατάσταση του ΕΛΑΣ δεν ήταν η καλύτερη δυνατή. Είχε ήδη περάσει αρκετός χρόνος από την Απελευθέρωση και τα προβλήματα που αντιμετώπιζε αυτός ο ογκώδης μηχανισμός δεν ήσαν πλέον προβλήματα πολέμου αλλά περισσότερο προβλήματα προσαρμογής σε μια νέα κατάσταση. Η νέα κατάσταση δεν ήταν τόσο νέα στην Πελοπόννησο ή στον Έβρο, λόγου χάρη, όπου είχε δημιουργηθεί από τις αρχές Οκτωβρίου και πλησίαζε να μπει στον τρίτο μήνα της, ήταν όμως σχετικά πρόσφατη στη βόρεια Ελλάδα, όχι μόνο εξαιτίας του χρονικού της ορίζοντα - ένας μήνας περίπου- αλλά και λόγω της διατήρησης εκεί θυλάκων αντι-ΕΑΜικών σχηματισμών με σαφή μάχιμη διάθεση - ενάντια στους οποίους ο ΕΛΑΣ όφειλε να διατηρεί ένα είδος μετώπου. Τα τμήματα του Τσαούς Αντών, οι οχυρωμένοι τουρκόφωνοι στην καμπή του Αλιάκμονα και, δυτικά, στην Ήπειρο, η παρουσία του ΕΔΕΣ του Ζέρβα, δημιούργησαν ένα είδος μετώπου που κρατούσε τη λειτουργία του ΕΛΑΣ εγγύτερα στην πολεμική αποστολή παρά στην πολιτική αντίστοιχη.