Ευτυχώς (δεν) ηττηθήκαμε σύντροφοι

Όμως εγώ δεν παραδέχτηκα την ήττα

Μανόλης Αναγνωστάκης

Όμως εγώ την παραδέχτηκα και την υποδέχτηκα με ανακούφιση, μη σου πω και πανηγυρίζοντας

Τάκης Λαζαρίδης

Η ατάκα του ΓΓ για τους ριψάσπιδες του κομμουνιστικού κινήματος, προχτές στην Αμαλιάδα, είχε πολύ συγκεκριμένη κατεύθυνση. Θα μπορούσε όμως να περιγράψει κάλλιστα και την περίπτωση του Τάκη Λαζαρίδη, συγκατηγορούμενου και συγκρατούμενου του Νίκου Μπελογιάννη, ο οποίος δεν ιδιώτευσε μόνο, δε βούλιαξε απλώς στη λαθολογία και τις αυταπάτες του ευρωκομμουνισμού, αλλά πέρασε και τυπικά στην απέναντι όχθη, σαν πολιτικός γενίτσαρος, που θριαμβολογούσε για την ήττα κι εξαργύρωσε τις πολιτικές του καταβολές. Όχι γιατί υπήρξε ποτέ μέλος του κόμματος ή σημαντικό στέλεχος, αλλά γιατί -όπως σημειώνει και ο Γιάννης Βούλτεψης, στον πρόλογο του βιβλίο "ευτυχώς ηττηθήκαμε σύντροφοι"

Αυτά που λέει ο Λαζαρίδης δεν είναι πρωτάκουστα, τα έχουν πει κι άλλοι επί δεκάδες χρόνια. Αλλά τα έχουν πει αντίπαλοι του κομμουνιστικού κόμματος. Σήμερα αξία έχει κατά πρώτο λόγο το ότι τα λέει -και δεν τα λέει απλώς, αλλά και τα υποστηρίζει με επιχειρήματα και με βάση τα υπάρχοντα ντοκουμέντα- ένα γέννημα και θρέμμα του προπολεμικού κομμουνιστικού κινήματος. Ένας άνθρωπος που πέρασε σχεδόν όλα τα χρόνια του, ως το 1974, πότε στην παρανομία και πότε στη φυλακή. Που ο πατέρας του, παλιός συνδικαλιστής, εκτελέστηκε από τους Γερμανούς. Που η μητέρα του έζησε για χρόνια στη Μακρόνησο και στους άλλους τόπους εξορίας. Και που η αδελφή του καταδικάστηκε κι αυτή σε θάνατο σαν ασυρματίστρια του ΚΚΕ.

Είναι αυτό που τρώμε στη μάπα, σε διάφορες παραλλαγές, εδώ και χρόνια -και φέτος: ακούστε τι λέει για το κόμμα και τον Μπελογιάννη ένας από τους συντρόφους του... Και μάλιστα διεκδικεί τον τίτλο του γενναίου, που τόλμησε να προχωρήσει σε θαρραλέες παραδοχές, που οι άλλοι δεν τολμούν να κάνουν -στον εαυτό τους πρωτίστως και ακολούθως στους άλλους...

Ας δούμε όμως πιο αναλυτικά τι πραγματικά λέει ο Τ. Λαζαρίδης.

Οφείλουμε, παραμερίζοντας οποιαδήποτε σκοπιμότητα, να αναγνωρίσουμε την αυταπόδεικτη αλήθεια ότι την απόφαση για το Δεκέμβρη την πήραν και την επέβαλαν οι Σοβιετικοί. Εκείνο που μένει άγνωστο και δε θα μάθουμε ποτέ είναι πώς συγκεκριμένα την επέβαλαν. Με ένα μορφασμό, με μια χειρονομία ή απλώς, κλείνοντας πονηρά το μάτι...

(Αυτό το τελευταίο αναφέρεται στα -αμφίβολης αξιοπιστίας- απομνημονεύματα του Ιωαννίδη, όπου κάνει λόγο για ένα μορφασμό του Ποπόφ, του σοβιετικού αξιωματικού που είχε έρθει για λίγες ώρες στα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας, σχετικά με τις δυνατότητες του ΕΛΑΣ να συγκρουστεί με τους Άγγλους, μετά την απελευθέρωση).

Ο Λαζαρίδης δεν αγνοεί τα ντοκουμέντα που δείχνουν τη στάση των Άγγλων στα Δεκεμβριανά. Θεωρεί όμως ότι αποδεικνύουν απλώς την αποφασιστικότητά τους, καθώς είχαν πληρώσει ακριβά για την Ελλάδα στη συμφωνία με τα χαρτάκια της Γιάλτας (που δεν ήταν στη Γιάλτα) κι ήθελαν να κρατήσουν με κάθε τρόπο αυτό που είχαν πληρώσει... Βεβαιώνει μάλιστα ότι οι Βρετανοί ήθελαν να αποφύγουν το Δεκέμβρη, που τον προκάλεσαν οι Σοβιετικοί, ως απάντηση στην κρυφή συμφωνία μεταξύ Άγγλων και Γερμανών, για την ομαλή κι αναίμακτη αποχώρηση των τελευταίων από τη χώρα μας -που κάθε άλλο παρά υπηρετούσε την "κοινή, συμμαχική υπόθεση".

Ας περάσουμε όμως στην ουσία.

Το "ευτυχώς ηττηθήκαμε σύντροφοι" δεν είναι λοιπόν παραδοξολογία. Εκφράζει πλήρως την πραγματικότητα. Αν είχαμε κερδίσει, αν είχαμε την εξουσία, η χώρα μας θα είχε ακολουθήσει τη μοίρα τω άλλων χωρών της Ανατολικής Ευρώπης που προσδέθηκαν στο σοβιετικό άρμα. Θα είχε μετατραπεί σε έναν ακόμα δορυφόρο της Μόσχας. Ως γνήσιοι και ορθόδοξοι μαρξιστές-λενινιστές, οι Ζαχαριάδης-Ιωαννίδης και Σία θα είχαν επιβάλει τη "δικτατορία του προλεταριάτου" -την προσωπική τους δηλαδή δικτατορία- προκειμένου να συντρίψουν την "αντεπανάσταση" και να οδηγήσουν τη χώρα μας στο "σοσιαλιστικό μετασχηματισμό". Και επειδή ισχυρή θα ήταν η αντίσταση του δημοκρατικού και φιλελεύθερου Ελληνικού λαού, η "δικτατορία του προλεταριάτου" θα έπαιρνε την πιο στυγνή και ανελέητη μορφή. Τηρουμένων των αναλογιών, η πατρίδα μας θα είχε μετατραπεί σε δεύτερη Αλβανία. Το ίδιο, όπως εκείνη, υπανάπτυκτη, καθυστερημένη και ανελεύθερη.

Το πρόβλημα εντοπίζεται στη στρατηγική του κομμουνιστικού κινήματος.

Ολόκληρο σχεδόν τον εικοστό αιώνα και μέχρι αυτή τη στιγμή ακόμα, η Αριστερά διαπράττει ένα σοβαρότατο "διαρκές" λάθος. Σε μια χώρα που διψούσε και διψάει για αστικοδημοκρατικές αλλαγές, για δημοκρατική αναγέννηση και κοινωνικό εκσυγχρονισμό, προσπάθησε, άλλοτε βίαια και άλλοτε ειρηνικά να επιβάλει τον "σοσιαλιστικό μετασχηματισμό". Χωρίς να παίρνει υπόψη τις πραγματικές ανάγκες και δυνατότητες, χωρίς να κατανοεί το ιστορικό γίγνεσθαι και να λογαριάζει συσχετισμούς δυνάμεων και διεθνείς συνθήκες, αγωνίστηκε με πάθος για να πραγματωθεί το "σοσιαλιστικό όραμα",

Αποφαίνεται μάλιστα ότι το ίδιο "σοσιαλιστικό όραμα" θολώνει τον ΣΥΝ και την πολιτική του. Αλλά προσθέτει στη συνέχεια τα εξής προφητικά:

Κι όμως, αν μπορούσε... Αν μπορούσε ο ΣΥΝ να πετάξει τις παρωπίδες, αν μπορούσε να ξεφύγει από τα κλισέ και τα στερεότυπα, θα μπορούσε να κάνει θαύματα. Θα μπορούσε να αποτελέσει το προζύμι, τη μαγιά, για μια συνένωση των "δυνάμεων της λογικής", των δυνάμεων της πραγματικής προόδου που αναμφισβήτητα, αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία, αυτή τη στιγμή όμως αδρανούν ή ασφυκτιούν μέσα στους υφιστάμενους πολιτικούς σχηματισμούς. Θα μπορούσε να ξεφύγει από το περιθώριο στο οποίο αυτοκαταδικάζεται τόσες δεκαετίες τώρα και να καταστεί πρωτοπόρα ηγετική δύναμη σε ένα νέο "μπλοκ εξουσίας", με βάση ένα ελάχιστο κοινό πρόγραμμα που να ανταποκρίνεται στις σημερινές ζωτικές ανάγκες αυτού του τόπου. Γιατί ενώ η δύναμή του είναι μικρή, έχει ο ΣΥΝ μεγάλο ειδικό βάρος. Αγγίζει και συγκινεί γνήσιες πατριωτικές και προοδευτικές δυνάμεις αυτού του τόπου που όμως διστάζουν πάντα να τον ακολουθήσουν στην αντιφατική και αδιέξοδη πολιτική του. Θα μπορέσει όμως; Πρέπει να παραδεχτώ πως οι ελπίδες είναι ελάχιστες έως ανύπαρκτες...

Αυτά τα έγραφε με αφορμή ένα ιστορικό συνέδριο στα μέσα της δεκαετίας του 90'. Κι ευτυχώς, πρόλαβε να δει και να ζήσει τη δικαίωσή του. Άλλο αν ενδιάμεσα είχε στηρίξει τις ελπίδες του στη ΝΔ του (πατέρα) Μητσοτάκη.

Ο κίνδυνος είναι υπαρκτός και ορατός. Και η μοναδική δύναμη που μπορεί να παρεμποδίσει και να ανακόψει αυτήν την πορεία είναι η Νέα Δημοκρατία. Η μεγάλη αυτή δημοκρατική παράταξη, η πιο γνήσια προοδευτική και η πιο γνήσια πατριωτική στη χώρα μας. Και η πιο συκοφαντημένη. Σε κρίσιμες στιγμές της πρόσφατης ιστορίας μας έπραξε το χρέος της. Είναι βέβαιο πως θα το πράξει και τώρα.

Όπου το τώρα είναι λίγο πριν τις αλλεπάλληλες εκλογικές μάχες του 89-90. Την ίδια περίπου περίοδο μάλιστα απευθύνει μια επιστολή στο Μίκη Θεοδωράκη και του ασκεί δριμεία κριτική επειδή πήγε στη "φιέστα της Μακρονήσου", συνεπικουρούμενος αμέριστα από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ.

Πασχίζετε για λόγους ευτελούς κομματικής σκοπιμότητας, να διαιωνίσετε ανύπαρκτες πλέον "διαχωριστικές γραμμές". Είναι, πράγματι, πρωτοφανείς οι αγριότητες που διέπραξαν οι αντίπαλοί μας στη Μακρόνησο. Όμως οι αγριότητες, Μίκη, είναι νόμος του εμφυλίου. Και σε αγριότητες δεν υστερήσαμε κι εμείς. Ας θυμηθούμε την Ελένη Γκατζογιάννη και τις άλλες μαρτυρικές μανάδες της Ηπείρου. Ας θυμηθούμε το Χρήστο Λαδά. Κι ας μην ξεχνάμε τις βιαίως στρατολογημένες ανήλικες χωριατοπούλες που με το ζόρι βάζαμε να πολεμήσουν, με το ζόρι να σκοτώσουν και να σκοτωθούν.
Το πραγματικό ερώτημα λοιπόν δεν είναι ποιος ευθύνεται για τις αγριότητες του Εμφυλίου, αλλά ποιος ευθύνεται για τον ίδιο τον Εμφύλιο και συνεπώς για τις αγριότητές του. Και οι μεγάλοι ένοχοι, Μίκη, είμαστε εμείς. Αυτή είναι η οριστική και τελεσίδικη κρίση της Ιστορίας.

Σε άλλο σημείο του βιβλίου, ο Λαζαρίδης μιλάει για "κύμα αντεκδικήσεων που ήταν επόμενο να ξεσπάσει μετά τις ακρότητες στην Κατοχή και ιδιαίτερα στα Δεκεμβριανά.
Δεν ξέρω τι ρόλο έπαιξαν αυτά στη μετέπειτα πορεία-μετάλλαξη του Μ. Θεοδωράκη, που σε λίγους μήνες έγινε υπουργός της ΝΔ του Μητσοτάκη. Βέβαια, ο... προφητικός Λαζαρίδης -σαν τον προφήτη του Αρκά ένα πράμα- συμπληρώνει διευκρινιστικά -χωρίς ίχνος αυτοκριτικής- πως...

Αποτελεί τίτλο τιμής για τη ΝΔ ότι αντιμετώπισε με σθένος και αποτελεσματικότητα την Πασοκική λαίλαπα, ότι στάθηκε το ισχυρό ανάχωμα που δεν επέτρεψε στον Αν. Παπανδρέου να παρεκκλίνει από την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας και να ακολουθήσει επικίνδυνα τριτοκοσμικά μονοπάτια.
Η συνέχεια ωστόσο υπήρξε αποκαρδιωτική (...) η ΝΔ ως κυβέρνηση απεδείχθη εντελώς ανάξια των περιστάσεων (...) αντί να βγάλει τη χώρα από την κρίση, κατέστη η ίδια μέρος της κρίσης.

Η πλάκα είναι πως στο βιβλίο υπάρχουν πολλά χρονικά στρώματα γραφής, που μάλιστα παραπέμπουν το ένα στο άλλο, θυμίζοντας κατά μία έννοια το κινηματογραφικό Inception.

Αυτό στο οποίο μένει σταθερός όμως ο Λαζαρίδης είναι η θέση του ότι δε φταίνε οι ξένοι για τα δικά μας δεινά -πλην των σοβιετικών βέβαια.

Τώρα γιατί οι "ξένοι" μας δέχτηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και γιατί μας έσωσαν και μας σώζουν από τη χρεοκοπία με τα τρισεκατομμύρια των "πακέτων" Ντελόρ και Σαντέρ είναι ένα άλυτο μυστήριο...

Και παρακάτω:

Όσον αφορά το ΝΑΤΟ και την ΕΟΚ, η Ιστορία έδωσε ήδη την απάντηση: ήταν μια ελεύθερη και συνετή επιλογή κι όχι μόνο των ηγετών της Δεξιάς αλλά του συνόλου των πολιτικών ηγετών της χώρας, εξαιρέσει των ηγετών της άκρας Αριστεράς. Μια επιλογή που συνέβαλε αποφασιστικά στη διασφάλιση της εθνικής μας ανεξαρτησίας και στη δημιουργία των προϋποθέσεων για ταχύρρυθμη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Η ισότιμη συμμετοχή μας στην ΕΟΚ, σε αυτή την ελεύθερη, δημοκρατική και δυναμική κοινότητα, αποτελεί ιστορικό επίτευγμα στους πρωτεργάτες του οποίου ανήκει ακέραιη η εθνική ευγνωμοσύνη.

Αποκρούει μάλιστα τα περί "εθνικής μειοδοσίας" και σημειώνει πως είναι αστείο να κατηγορούμε για κάτι τέτοιο τους ηγέτες της Δεξιάς, όταν εμείς δεν τους είχαμε αφήσει άλλη επιλογή.

Ο Λαζαρίδης εντοπίζει το θεμελιακό λάθος του μαρξισμού, που θεωρεί ιστορικά ξεπερασμένο το καπιταλιστικό σύστημα:
Στο κατώφλι του 21ου αιώνα, ο καπιταλισμός αποδεικνύει ότι όχι μόνο δεν έφαγε τα ψωμιά του, αλλά αντίθετα είναι σε θέση να προσφέρει ακόμα αρκετό ψωμί στην ανθρωπότητα.

Και προσθέτει: η θεμελιώδης, η κυρίαρχη αντίθεση της εποχής μας, δεν είναι ανάμεσα στον "καπιταλισμό που πεθαίνει" και στο "σοσιαλισμό που αναπτύσσεται". Η θεμελιώδης αντίθεση της εποχής μας είναι ανάμεσα στον αναπτυσσόμενο καπιταλισμό και το πολιτικό του εποικοδόμημα, την κοινοβουλευτική δημοκρατία, και το σοβιετικό κρατικό καπιταλισμό και το πολιτικό του εποικοδόμημα, την ωμή δικτατορία.

Δεν ξεγελιέται από την πολιτική της ειρηνικής συνύπαρξης, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ανοιχτή ομολογία της αδυναμίας της σοβιετικής νομενκλατούρας να επιβληθεί δυναμικά, και έχει δύο στόχους.
α) να αποκοιμίσει λαούς και κυβερνήσεις και να εξαπατήσει ως προς τις πραγματικές της προθέσεις, δημιουργώντας κλίμα εφησυχασμού.
β) να περιβληθεί με το φωτοστέφανο του ειρηνόφιλου, του φλογερού οπαδού της ειρήνης, αποκτώντας συμπάθειες διεθνώς.

Θεωρεί ότι η σοβιετική νομενκλατούρα αποτελεί τη σοβαρότερη πυρηνική απειλή για την υφήλιο και προσθέτει:

Μπορεί κανείς να αποδέχεται ή να απορρίπτει τον "αμερικάνικο τρόπο ζωής". Και να διαφωνεί επίσης με ορισμένες πλευρές της αμερικάνικης εξωτερικής πολιτικής. Δεν μπορεί όμως να αρνηθεί ότι στις ΗΠΑ έλαχε η ιστορική ευθύνη και η τιμή να αντιμετωπίσουν τη θανάσιμη απειλή που αποτελεί για ολόκληρο τον κόσμο η σοβιετική νομενκλατούρα.

Κι ευτυχώς έχει οξυμένο κριτήριο, που του επιτρέπει να συλλάβει την ουσία της Περεστρόικα...

Ο Γκορμπατσόφ υπήρξε σαφής: οι μεταρρυθμίσεις μας -τόνισε- δεν αποβλέπουν στην υπονόμευση του σοσιαλισμού. Αντίθετα, τείνουν στην εδραίωσή του (...) Πίσω από τα ωραία λόγια, η τερατώδης μηχανή θα εξακολουθήσει να δουλεύει ασταμάτητα, λιώνοντας ανελέητα στα γρανάζια της ανθρώπους, ιδέες κι ελπίδες. Και λέξεις όπως η "περεστρόικα" και η "γκλάσνοστ" θα χρησιμεύουν απλώς για να καλύπτουν τον απαίσιο ήχο της. Όπως ακριβώς ο θόρυβος των μηχανών μπροστά στο κτίριο της οδού Μπουμπουλίνας πάσχιζε να καλύψει τις οιμωγές των βασανιζόμενων στα υπόγεια.

(έλειπε λίγη θεωρία των δύο άκρων).
... όσο και την ουσία του παπανδρεϊκού ΠαΣοΚ.

Τρεις είναι οι βασικές επαγγελίες του ΠΑΣΟΚ, που αποτελούν και τους διακηρυγμένους στόχους της κυβερνητικής πολιτικής του:
-Εθνική ανεξαρτησία.
-Λαϊκή κυριαρχία.
-Κοινωνική απελευθέρωση, η οποία θα επιτευχθεί με το "σοσιαλιστικό μετασχηματισμό".
Θαυμάσιοι στόχοι. Μόνο που, όπως θα 'λεγε και ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, γίνεται ένα μικρό λάθος στη διεύθυνση... Γιατί:
1) Η εθνική μας ανεξαρτησία δεν κινδυνεύει από τη Δύση και ειδικότερα από τον "αμερικάνικο ιμπεριαλισμό". Κινδυνεύει, και όχι μόνο αυτή αλλά και η εδαφική μας ακεραιότητα, από τον επεκτατισμό της σοβιετικής νομενκλατούρας και τις εδαφικές βλέψεις των βόρειων γειτόνων μας.
(...)
2) Η λαϊκή κυριαρχία δεν κινδυνεύει από τους ξένους κι από τη Δεξιά. Κινδυνεύει από το ΚΚΕ που διακηρυγμένο στόχο του έχει την επιβολή της "δικτατορίας του προλεταριάτου".
(...)
3) Η "κοινωνική απελευθέρωση", η "κοινωνική δικαιοσύνη" δεν μπορεί επιτευχθεί με το "σοσιαλιστικό μετασχηματισμό". Γιατί ο "σοσιαλιστικός μετασχηματισμός", στις συγκεκριμένες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της χώρας μας, αποτελεί σκέτη ουτοπία, όραμα απατηλό.

Στο τέλος υπάρχει και μια... αυτοκριτική (αν και σε άλλο βιβλίο του υπονοεί πως λόγω των οικογενειακών του καταβολών ο δρόμος του ήταν χαραγμένος, ανεξάρτητα από τη δική του θέληση).

Στον Εμφύλιο δεν πολέμησα με το όπλο στο χέρι. Πήρα όμως μέρος ως μέλος του μηχανισμού των ασυρμάτων. Βοήθησα έτσι στη διεξαγωγή και την παράταση του Εμφυλίου, συνέβαλα να χυθεί αθώο αίμα αδελφικό.
Θα ήθελα να εκφράσω τη βαθιά μου λύπη. Βέβαια το να εκφράζει κανείς τη βαθιά, έστω, λύπη του μπρος σε ένα δάσος από σταυρούς για τους οποίους δεν είναι άμοιρος ευθύνης, ηχεί κάπως παράταιρο. Ειλικρινά δε βλέπω τι άλλο μπορώ να κάνω. Τα δεκαπέντε χρόνια φυλακής και τα άλλα τόσα σχεδόν της παρανομίας ας θεωρηθούν αρκετή τιμωρία. Κι ας θεωρηθούν οι γραμμές αυτές ως μια προσπάθεια εξιλέωσης...

Ειλικρινά δε θα μπορούσε να κάνει κάτι άλλο. Και σίγουρα έχει εξιλεωθεί στα μάτια της αστικής τάξης, που τον χρησιμοποιεί κατάλληλα σε κάθε ευκαιρία, αναγνωρίζοντας την ειλικρινή μεταμελειά του.
Κι αν παραμένει πιστός σε κάτι ο Τάκης Λαζαρίδης είναι ότι δεν αρκέστηκε σε μια απλή μεταμέλεια και μια ιδιώτευση. Έγινε χυδαίος αντικομμουνιστής -με εκείνη τη χυδαιότητα που μόνο ορισμένους "πρώην" μπορεί να διακρίνει- κι έφτασε την "ανάλυσή" του στα επίπεδα της ψυχροπολεμικής υστερίας -αντιμετωπίζοντας πχ το ΠαΣοΚ κάπως σαν συνοδοιπόρο...

Κι αν ο ίδιος πιστεύει πως φταίει για όλα αυτά, ίσως να έπρεπε να τον εκτελέσουν κι αυτόν. Να του απαντήσουμε "δυστυχώς δεν σε εκτέλεσαν πρώην σύντροφε" (για να προστατέψεις την υστεροφημία σου, και για να τιμωρηθείς όπως πιστεύεις πως αξίζει σε όσους έδρασαν από τις γραμμές του ΚΚΕ και του λαϊκού κινήματος...
Κι ευτυχώς ηττηθήκαμε, αλλά δε μας έσβησαν. Το κόμμα έχει γερές ρίζες στην ελληνική κοινωνία (που παραμένει ταξική, συνεπώς άδικη) και θα συνεχίσει να γεννά Μπελογιάννηδες, μεγάλους και μικρούς, ανώνυμους ήρωες της ταξικής πάλης.

Αυτόν τον άνθρωπο μας λένε -κουνώντας επιτιμητικά το δάχτυλο- να ακούσουμε προσεκτικά για τον Μπελογιάννη.
Ε ας τον ακούσουμε λοιπόν, να δούμε τι έχει να μας πει.

Το βράδυ του Σαββάτου 29 Μαρτίου πέσαμε να κοιμηθούμε σχεδόν ξένοιαστοι. Παρόλο που κατά τη διάρκεια της μέρας υπήρξαν μερικά ανησυχητικά σημάδια, δεν περιμέναμε εκτέλεση. Ακόμα και στις πιο σκληρές στιγμές του Εμφυλίου, δε γίνονταν εκτελέσεις Κυριακή.
Ξυπνήσαμε από ξαφνικό θόρυβο. Ποδοβολητό που πλησίαζε, κλειδαριές που βροντούσαν, πόρτες κελιών που άνοιγαν τρίζοντας απαίσια.
Στο κελί μας μπήκε μια κουστωδία φυλάκων και χωροφυλάκων.
Ο Μπελογιάννης βρέθηκε αμέσως όρθιος.
"Πάμε για καθαρό αέρα;" ρώτησε, κι ένα αδιόρατο, πικρό χαμόγελο χαράχτηκε στο πρόσωπό του.
"Ναι Νίκο, πάτε για εκτέλεση".
Ντυθήκαμε γρήγορα.
Ήρθε λοιπόν το τέλος. Δεν πρόλαβα να δω και να ζήσω όσα θα 'θελα. Αγαπημένα πρόσωπα, στιγμές ακριβές περνούν με κινηματογραφική ταχύτητα. Γιατί να νιώσει τόση πίκρα η μάνα μου; Όμως περίεργο, δε νιώθω καμία ταραχή, κανένα φόβο. Σα να 'ταν μια διαδικασία που δε με αφορούσε. Είναι τόσο απλό λοιπόν το πέρασμα από τη ζωή στην ανυπαρξία.
Πρώτος βγήκε ο Μπελογιάννης, ακολούθησε ο Μπάτσης. Κι ως έκανα να ακολουθήσω, με σταμάτησε ο Αρχιφύλακας.
"Εσύ Λαζαρίδη κάθισε".
Ακόμα και τώρα, ύστερα από τόσα χρόνια, δεν μπορώ να το εξηγήσω. Με την ίδια ηρεμία και αταραξία που άκουσα τη φράση "πάτε για εκτέλεση", άκουσα και τη φράση αυτή που με ξανάφερνε στη ζωή. Πικρία μόνο και λύπη άφατη για αυτούς που έφευγαν.
Να λοιπόν που το ταξίδι δεν τελείωσε. Η ζωή συνεχίζεται και ο αγώνας συνεχίζεται. Θα συνεχίσω το δρόμο που χάραξαν ο πατέρας μου, ο Νίκος Μπελογιάννης και τόσοι άλλοι γνωστοί σύντροφοι.
Αυτές οι σκέψεις σαν όρκος ιερός, σαν ύστατος αποχαιρετισμός σ' αυτούς που έφευγαν, φτερούγιζαν στο κελί μου ως το ξημέρωμα.
Κάποια στιγμή, ύστερα από χρόνια άλλαξα πορεία, αθέτησα τον όρκο. Δεν μπορούσα να κάνω διαφορετικά. Στο "ευτυχώς ηττηθήκαμε σύντροφοι" εξηγώ τους λόγους.

Αφού λοιπόν τα λέει και μόνος του πως πάτησε τον όρκο του, δεν είναι λίγο υποκριτικό να συνεχίζετε να τον επικαλείστε, για να μεταπείσετε αυτούς που δεν έγιναν επίορκοι, δεν προσκύνησαν την εξουσία και συνεχίζουν να παλεύουν και να αγωνίζονται;
Τι λες κι εσύ Τάκη;