H παρέμβαση του ΚΚΕ στον αθλητισμό την περίοδο του Μεσοπολέμου (1927-1935.)

Σήμερα η κε του μπλοκ έχει την χαρά να αναδημοσιεύει από το 17ο τεύχος του περιοδικού HUMBA (που διατηρεί πάντα μια ευρύτερη κινηματική σκοπιά στα αθλητικά δρώμενα εντός κι εκτός συνόρων) με το πολύ ενδιαφέρον θέμα που βλέπετε στον τίτλο της ανάρτησης. Στην ουσία πρόκειται για την ομώνυμη εργασία του Κωνσταντίνου Λαμπράκη στο σεμινάριο του Πάντειου με θέμα την "Ιστορία της συγκρότησης των ποδοσφαιρικών συλλόγων στην Ελλάδα", που δίνει σε κάθε περίπτωση πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία.

Το εξώφυλλο του τεύχους

Μπορείτε συμπληρωματικά (και το βάζω εδώ, για να μην χαθεί στο τέλος) να ακούσετε τη σχετική εκπομπή, που έκαναν τα παιδιά του HUMBA τον περασμένο μήνα:

Πότε έρχεται το ποδόσφαιρο στην Ελλάδα; Ποιοι είναι οι σύλλογοι που πρωταγωνιστούν τα πρώτα χρόνια, αλλά και στο Μεσοπόλεμο; Πότε ιδρύεται η ΕΠΟ; Τι ρόλο έχει το ΠΟΚ; Ποια η στάση της Πολιτείας και των δημοσιογράφων στο νέο αθλητικό φαινόμενο που συναρπάζει τη νεολαία; Πότε ιδρύονται τα εργατικά σωματεία και ποια η συμβολή του ΚΚΕ σε ένα διαφορετικό αθλητισμό; Τι έγραφε ο Τύπος της εποχής για τα ποδοσφαιρικά ματς; Πώς διοικούνταν τότε οι σύλλογοι, εργατικοί και μη; Υπήρχαν οι αντιθέσεις "Αθήνα - Βοράς", "λαϊκή ομάδα-ομάδα των αστών"; Αυτά και άλλα πολλά σε ένα άκρως διαφωτιστικό δίωρο με καλεσμένο τον Γιώργο Γάσια, που έχει μελετήσει διεξοδικά το συγκεκριμένο θέμα.

HUMBAonair - season 2 - 008 - 26-11-2014 (το ποδόσφαιρο στο Μεσοπόλεμο) by Humba!_Radio on Mixcloud

Με την ευκαιρία να ευχαριστήσω και δημοσίως τους συντελεστές του περιοδικού για την άδεια της αναδημοσίευσης.
Καλή ανάγνωση/ακρόαση και κάθε καλόπιστη παρατήρηση, ευπρόσδεκτη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ.

Η παρούσα εργασία μελετά την παρέμβαση του ΚΚΕ στον Αθλητισμό την περίοδο του Μεσοπολέμου. Επιχειρεί να φωτίσει πλευρές αυτής της παρέμβασης, σε σχέση με τους δεσμούς του Κόμματος με την Κομμουνιστική Διεθνή (Κ.Δ.) και τους ιδιαίτερους όρους συγκρότησης και δράσης του ΚΚΕ, στην περίοδο του μεσοπολέμου. Για τον σκοπό αυτό επέλεξα να μελετήσω ποια ήταν η τοποθέτηση της Κ.Δ. έναντι του αθλητικού φαινομένου και πως επιχείρησε να παρέμβει το ΚΚΕ και η νεολαία του, η Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ), σ’αυτό. Επίσης, συνέλεξα στοιχεία που αφορούν την «γεωγραφία» του «κόκκινου» αθλητισμού στην Ελλάδα, βοηθητικά στο να κατανοήσουμε καλύτερα την παρέμβαση τούτη.  

Συνεπώς, η εργασία διαρθρώνεται σε δύο μέρη. Πρώτο μέρος, παρουσίαση της μεσοπολεμικής περιόδου πάνω σε τρεις άξονες που ορίζονται ως εξής:

Οι μετασχηματισμοί της Ελληνικής κοινωνίας που συμβάλλουν στην μαζικοποίηση του αθλητικού φαινομένου. Η εμφάνιση και οι πολιτικές αρχές του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος. Ο Διεθνής εργατικός αθλητισμός και η Κόκκινη Αθλητική Διεθνής.

Ενώ το δεύτερο μέρος πραγματεύεται το ζήτημα: KKE και Αθλητισμός στο μεσοπόλεμο, μέσα από τις αποφάσεις των συνεδρίων και των συνδιασκέψεων για την Οργάνωση ΕργατοΑγροτικού Αθλητισμού (Ο.Ε.Α.), την σχέση μεταξύ Ο.Ε.Α. και Κόκκινης Αθλητικής Διεθνής και την γεωγραφία των εργατικών αθλητικών σωματείων.

Το πρώτο μέρος στηρίζεται ,κατά κύριο λόγο, στην βιβλιογραφία και την αρθογραφία που αφορά την περίοδο, ενώ το δεύτερο μέρος βασίζεται στην σύνθεση των στοιχείων που έχουμε είδη για την Ο.Ε.Α., μεγάλο μέρος των οποίων προέρχεται  από το βιβλίο του Χρήστου Τζιντζιλώνη «ΟΚΝΕ 1922-1943, Λενινιστικό μαχητικό σχολείο των νέων.» Συνδυάζονται με τις αναφορές για τα κόκκινα σπορ και τα εργατικά αθλητικά σωματεία από τον τύπο της εποχής, ειδικά τον προσκείμενο στις οργανώσεις του ΚΚΕ. Επίσης, ένα μικρό κομμάτι της εργασίας είναι αφιερωμένο στις αντιδράσεις του Κράτους. Παρατίθενται  στοιχεία, είτε από τον αστικό τύπο, είτε από τα ρεπορτάζ της εφημερίδας «ο Ριζοσπάστης», επίσημο όργανο του ΚΚΕ, σχετικά με συλλήψεις στελεχών και αθλητών της Ο.Ε.Α., προβλήματα στην διακίνηση του περιοδικού της Ο.Ε.Α. «Εργατοαγροτικό Σπορ», προβλήματα στην επίσημη αναγνώριση των αθλητικών σωματείων, κ.α.

Κλείνοντας να σημειώσω πως όπου αναφέρω αθλητικά εργατικά σωματεία εννοώ (και) για ποδοσφαιρικά τμήματα. Κατά κανόνα, ένα εργατικό αθλητικό σωματείο μπορεί να διέθετε και μη ποδοσφαιρικά τμήματα, αλλά δεν μπορούσε να μην διαθέτει ποδοσφαιρικό τμήμα.(βλέπε σχετικά : Ριζοσπάστης 1928-1935, αναφορές για τη δραστηριότητα των Εργατικών Αθλητικών Σωματείων.)

Πολιτικοί, οικονομικοί και πολιτιστικοί μετασχηματισμοί, που ευνόησαν στην μαζικοποίηση του ποδοσφαιρικού θεάματος:

Αν και το ποδόσφαιρο είναι αρκετά δημοφιλές σε αστικά στρώματα της ελληνικής νεολαίας ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, ως ημερομηνία ορόσημο για την μαζική του ανάπτυξη θεωρείται το 1922[1], έτος καταρρεύσεως του μικρασιατικού μετώπου και της μαζικής έλευσης των προσφύγων, στον Ελλαδικό κορμό. Η συμβολή του προσφυγικού στοιχείου στην παλλαϊκή διάδοση του ποδοσφαιρικού θεάματος είναι πολύπλευρη και -κατά κάποιο τρόπο- ασύμμετρη.

Οι αναγκαίοι μετασχηματισμοί που επιβάλλονται στην ελληνική κοινωνία, κάτω από την πίεση των ενάμιση εκατομμυρίων προσφύγων συμβάλλουν, πολλοί από αυτούς με «ακούσιο» τρόπο, στο να δημιουργηθούν οι υλικοί όροι, πάνω στους οποίους θα στηριχθεί η καθολική  συμμετοχή του ελληνικού πληθυσμού στο ποδοσφαιρικό θέαμα.

Καταρχήν, μεγάλο μέρος των προσφύγων είχε επαφές με νεωτερικές μορφές της αστικής κουλτούρας, μορφές στις οποίες εντάσσεται και το αθλητικό/ποδοσφαιρικό[2] θέαμα, στα πλαίσια των ευρωπαϊκών εμπορικών κοινοτήτων, στις παράκτιες πόλεις της Μικράς Ασίας[3]. Παρά τον ξεριζωμό, μεταφέρουν και αναπαράγουν, στα πλαίσια του δυνατού, στον Ελλαδικό χώρο τα ήθη, τις συνήθειες και τα στοιχεία του πολιτισμού τους.

Εξίσου σημαντική συμβολή του προσφυγικού στοιχείου, όσο αφορά το ποδοσφαιρικό θέαμα, είναι ο καθοριστικός τους ρόλος στην αναμόρφωση των Ελληνικών πόλεων. Η επέκταση των πόλεων, μέσω της πληθυσμιακής τους αύξησης, η συγκρότηση γειτονιών αμιγώς προσφυγικών και η αντιπαράθεση γηγενών - «ξένων», ενίσχυσε το αίσθημα του «ανήκειν» και του «εμείς». Εξέλιξη, το δίχως άλλο, πολύ σπουδαία ώστε η ποδοσφαιρική αναμέτρηση να συνδεθεί με συνολικότερες πλευρές (ενδεχομένως και παθογένειες.) της κοινωνικής ζωής.

Τέλος σε ένα πιο αφηρημένο, από την προβληματική μας, πλαίσιο θα σημειώναμε την τόνωση και ανάπτυξη της βιομηχανικής δραστηριότητας και της μισθωτής εργασίας έναντι άλλων, πιο παραδοσιακών μορφών απασχόλησης. Πράγματι, η ενσωμάτωση όχι μόνο προσφύγων αλλά και επιστρατευμένων φαντάρων, έχει ως αποτέλεσμα και την τόνωση της εγχώριας ζήτησης και την προσφορά άφθονων φθηνών εργατικών χεριών. Παράλληλα η ευνοϊκή διεθνής συγκυρία, με την παράλληλη υποτίμηση της δραχμής, έχει ως αποτέλεσμα η εγχώρια βιομηχανία να αποκτήσει άλλα δύο πλεονεκτήματα στην προσπάθειά της να αναπτυχθεί[4]. Ισχυρή είναι επίσης η μικρο-εμπορευματική δραστηριότητα, ταυτόχρονα, αυξάνεται και ο υπαλληλικός πληθυσμός που σχετίζεται, είτε με το δημόσιο, είτε με ιδιωτικούς οργανισμούς. Την ίδια περίοδο το συνδικαλιστικό και εργατικό κίνημα εμφανίζεται πιο οργανωμένο και συγκροτημένο με αιτήματα που σε πολλές περιπτώσεις είχαν ως αιχμή τους το ζήτημα του ελεύθερου χρόνου (8ώρο, Κυριακάτικη αργία). Έχουμε, δηλαδή, δυναμική επέκταση της αστικής κοινωνικής οργάνωσης έναντι άλλων πιο παραδοσιακών μορφών. Εξελίξεις που, ακόμα και αν δεν συνεισέφεραν, δεν αποθάρρυναν την ανάδυση νεωτερικών συνηθειών στην αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, με την εμφάνιση νέων κοινωνικών φαινόμενων και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Δραστηριότητες στις οποίες εντάσσεται και η μαζική ενασχόληση με τα του ποδοσφαιρικού θεάματος.

ΚΚΕ: Κόμμα Νέου Τύπου.

Την ίδια περίοδο, έχουμε σε επίπεδο πολιτικού συστήματος, την εμφάνιση ενός πολιτικού κόμματος, αναμφισβήτητα νεωτερικού για τα δεδομένα του Ελληνικής πολιτείας. Το κόμμα τούτο, είναι το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος, που γρήγορα συνδέεται με την 3^η Διεθνή και μετονομάζεται σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος. Το ΚΚΕ κομίζει νέα δεδομένα στην πολιτική ζωή της χώρας: Έχει πολιτικό πρόγραμμα, επιδιώκει να οργανώσει μέλη με δικαιώματα και καθήκοντα, ενώ ο πολιτικός του λόγος αναφέρεται σε συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις και τα συμφέροντα τους[5]. Στοιχεία πρωτοφανέρωτα σε Ελληνικό πολιτικό κόμμα.

Το νέο κόμμα δυσκολεύεται να προωθήσει τους στόχους που έχει θέση. Αμήχανο στο να μπορέσει να συσχετίσει τους γενικούς προγραμματικούς του στόχους με την ιδιαίτερη κατάσταση στον εθνικό χώρο, στον οποίο κινείται,  περιορίζεται στο να απολαμβάνει την πολιτική εμπιστοσύνη επιμέρους μόνο κομματιών, από τα κοινωνικά στρώματα που φιλοδοξεί να εμπνεύσει: τους εργάτες, τους αγρότες, τους φτωχούς πρόσφυγες και τους υπαλλήλους. Προσπαθεί πάντως να συνδεθεί στενότερα με το διεθνές κέντρο του Κομμουνιστικού Κινήματος, προχωρώντας στην «μπολσεβικοποίηση» των γραμμών του, όχι πάντως, δίχως εσωτερικούς τριγμούς. Σύνδεση που την καταφέρνει, με αποτέλεσμα η Κομμουνιστική Διεθνής να έχει αποφασιστικό λόγο στις αποφάσεις και την δραστηριότητα του Κόμματος. Δίχως βέβαια αυτό το γεγονός να μπορεί να ερμηνεύσει τα πάντα, σχετικά με την πολιτική δραστηριότητα του ΚΚΕ στο μεσοπόλεμο[6].

Είναι γεγονός πάντως πως το ΚΚΕ, ασκώντας κριτική στο σύνολο των εκφάνσεων της οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής της Ελλάδας, επεδίωξε να παρέμβει με την πολιτική του γραμμή σε όλες τις πλευρές του κοινωνικού γίγνεσθαι. Στο πλαίσιο αυτό τα στελέχη του ενδιαφέρθηκαν και για το φαινόμενο του αθλητισμού και την εμπλοκή των μαζών σε αυτό. Χρησιμοποίησε, σαφώς, στην παρέμβαση του αυτή, πολλές από τις γενικές ντιρεκτίβες της Κομμουνιστικής Διεθνούς, την καθοδήγηση της οποίας είχε αναλάβει το Κ.Κ. Σοβιετικής Ένωσης.

Ο Διεθνής Εργατικός Αθλητισμός. Η περίπτωση της Κόκκινης Αθλητικής Διεθνούς.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το ΚΚΕ από νωρίς συνδέθηκε με το Κέντρο του παγκόσμιου Κομμουνιστικού Κινήματος. Επιχείρησε δε να ανταποκριθεί στις γενικές κατευθύνσεις της 3^ης Διεθνούς και να αξιοποιήσει την εμπειρία της. Συνεπώς μια γενική επισκόπηση του Κόκκινου Διεθνούς Αθλητισμού θα ήταν χρήσιμη. Κυρίως διότι θα έχουμε την δυνατότητα να ελέγξουμε αν η παραπάνω διαπίστωση επαληθεύεται και στην περίπτωση της παρέμβασης του ΚΚΕ στο πεδίο του αθλητισμού.

Η Κόκκινη Αθλητική Διεθνής (Κ.Α.Δ.) ιδρύθηκε το 1921 στη Μόσχα με πρωτοβουλία του Σοβιετικού στρατιωτικού αξιωματούχου N.Podvoisky. Στόχος των ιδρυτών ήταν να δημιουργήσουν μια τριτο-διεθνιστικού τύπου, αθλητική συνομοσπονδία, ως αντίβαρο στη, με ισχυρή επιρροή στους εργάτες, Σοσιαλιστική Εργατική Διεθνή των Σπορ (Σ.Ε.Δ.Σ.), η οποία συνδεόταν πολιτικά με την Β’ Διεθνή και τα ευρωπαϊκά ρεφορμιστικά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα.[7]  Είναι γεγονός πως η Κ.Α.Δ. δεν ιδρύθηκε ως φορέας μιας άλλης, επαναστατικότερης αντίληψης για τον εργατικό αθλητισμό σε σχέση με τις απόψεις και πρακτικές που είχε ήδη υιοθετήσει η Σ.Ε.Δ.Σ. Η ίδρυσή της αποσκοπούσε περισσότερο να μεταφέρει στο χώρο του εργατικού αθλητισμού την λενιστική θέση της πολιτικής χρεοκοπίας της Β’Διεθνούς και την ανάγκη συσπείρωσης των υποτελών τάξεων γύρω από τα τριτοδιεθνιστικά κόμματα.

 Πράγματι, σε επίπεδο αθλητικών αρχών και πρακτικών η Κ.Α.Δ. δεν διέφερε σημαντικά από την Σ.Ε.Δ.Σ.. Συνέβαλε στη διαμόρφωση εργατικής ταυτότητας και συνάφειας, μέσω της δημιουργίας αμιγώς εργατικών αθλητικών σωματείων. Προώθησε την έννοια του προλεταριακού διεθνισμού, ενώ χωρίς να διαφοροποιείται ριζικά από την κυρίαρχη αστική κουλτούρα, προσπάθησε να προωθήσει στον τομέα των σπορ, ένα νέο, πιο συλλογικό, πνεύμα με άξονες την από-ειδωλοποίηση, την ελεύθερη συμμετοχή όλων στα εργατικά αθλήματα, την αμοιβαία εργατική αλληλοβοήθεια και την ανάπτυξη της άμιλλας έναντι του ανταγωνισμού.[8]

Αν και αρχικά η Κ.Δ. φαίνεται να αγνοεί την Κόκκινη Αθλητική Διεθνή, εν τούτοις από το 1923-1924 την αναγνωρίζει, υπάγοντας την, στην Κομιντέρν, στο Τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς των Νέων, ως παράπλευρο τομέα, στην αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου των νέων εργατών. Στην πράξη, η πολιτική αυτονομία της Κ.Α.Δ. ήταν μικρή σε σχέση με την 3^η διεθνή και περιοριζόταν μόνο σε αυστηρώς τεχνικά ζητήματα[9]. Οι περιφερειακές «κόκκινες» ομοσπονδίες, χρησιμοποιήθηκαν ως πολιτικά εργαλεία της 3^ης Διεθνούς και εν πολλοίς της Σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής, κινούμενες στο πλαίσιο της εκάστοτε γραμμής που ακολουθούσε το Κομμουνιστικό Κίνημα. Η Κ.Α.Δ. παρέμεινε ένα μειοψηφικό ρεύμα του Εργατικού Αθλητισμού μην καταφέρνοντας να υπερκεράσει την Σοσιαλιστική Εργατική Διεθνή των Σπορ. Εξάλλου όπως προαναφέρθηκε, σε επίπεδο αθλητικού σωματείου, οι διαφορές ήταν μικρές των μελών δύο διαφορετικών ομοσπονδιών.

 Παρόλα αυτά η Κόκκινη Αθλητική Διεθνής κατάφερε να αποκτήσει διεθνή εμβέλεια, διοργανώνοντας μάλιστα δύο, διεθνείς, «Σπαρτακιάδες.»: Η πρώτη έγινε στην Μόσχα το 1928 και η δεύτερη στο Βερολίνο το 1931. Από το 1935 και μετά η τακτική της Κομιντέρν αλλάζει. Από την γραμμή του Σοσιαλ-φασισμού κάνει στροφή 180^ο υιοθετώντας την άποψη των ενιαίων αντιφασιστικών μετώπων. Αυτό αντανακλάται και στο επίπεδο του Διεθνούς Αθλητικού Κινήματος με την από κοινού διοργάνωση μεταξύ της ΚΑ.Δ. και της Σ.Ε.Δ.Σ. της 3^ης Σπαρτακιάδας στην Βαρκελώνη το 1936. Δεν θα καταφέρει, όμως, να πραγματοποιηθεί διότι την πρόλαβε ο Στρατηγός Φράνκο που με πραξικόπημα στράφηκε ενάντια στην Ισπανική κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου.

ΚΚΕ και Αθλητισμός:

αποφάσεις, συνέδρια και συνδιασκέψεις για την Οργάνωση Εργατοαγροτικού Αθλητισμού:

Η ανάπτυξη του μαζικού αθλητισμού στην Ελλάδα δεν διέφυγε της προσοχής του ΚΚΕ. Οι εγχώριες και διεθνείς εξελίξεις, συνηγορούσαν ώστε το Κόμμα να οργανώσει την παρέμβαση του, στο χώρο του αθλητισμού.

Η Εκτελεστική Επιτροπή του κόμματος, σε επιστολή της, τη 2 του Ιούλη του 1926 προς την Κεντρική Επιτροπή της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) διαπιστώνει την σημαντική ανάπτυξη των οργανωμένων σπορ στην Ελλάδα και την μεγάλη προβολή τους από τον τύπο. Θεωρεί πως οι αθλητικές οργανώσεις μπορούν να συμβάλλουν σε επίπεδο μαζικής προβολής, επαφής και ζύμωσης των απόψεων του κόμματος, στη νεολαία. Μάλιστα, από τις αναφορές του κειμένου συμπεραίνουμε πως, το κόμμα αντιλαμβάνεται το ποδόσφαιρο ως το λαοφιλέστερο σπορ. Τελειώνοντας δε, δίνει οδηγίες προς την ΟΚΝΕ να οργανώσει την παρέμβαση στο χώρο του αθλητισμού μέσω ειδικών συνεδριάσεων, της αθλητικής αρθογραφίας στο έντυπο του κόμματος «Η Νεολαία», αλλά και στον ορισμό υπευθύνου για αθλητισμό και την προσπάθεια σύνδεσης με την Κόκκινη Διεθνή των Σπορ.[10]

Η ΟΚΝΕ ανταποκρίθηκε άμεσα και εφτά μήνες αργότερα, τον Φλεβάρη του 1927,  στις αποφάσεις που, πάρθηκαν κατά την Γ’ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΟΚΝΕ ,γίνεται σε ξεχωριστό άρθρο αναφορά στο «Κόκκινο Σπορτ.» Το πολιτικό σκέλος των αποφάσεων για τον εργατικό αθλητισμό κινείται στο πλαίσιο των οδηγιών της Κ.Ε. του ΚΚΕ. Δηλαδή αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθούν τα αθλητικά σωματεία ως πεδίο προπαγάνδας και δημιουργίας «μαζικών οργανώσεων» του Κομμουνιστικού Κόμματος. Αυτό οργανωτικά συνδέθηκε είτε  με την οργάνωση ξεχωριστών εργατικών σωματείων (κατά τα πρότυπα της Κ.Α.Δ.) είτε με, την δημιουργία κόκκινων φραξιών στα υπάρχοντα σωματεία. Επίσης λήφθηκε  η απόφαση για την δημιουργία Εργατικής Αθλητικής Ομοσπονδίας (Ο.Ε.Α.) και έκδοσης οργάνου εργατικού αθλητισμού.[11]

Οι παραπάνω αποφάσεις αρχίζουν να πραγματώνονται ενάμιση, περίπου, χρόνο αργότερα. Πιο συγκεκριμένα τον Οκτώβριο του 1928, έλαβε χώρα η πρώτη πανελλαδική συνδιάσκεψη για την ίδρυση Ομοσπονδίας Εργατοαγροτικού Αθλητισμού Ελλάδας (Ο.Ε.Α.)[12]. Αν και δεν υπάρχουν αναφορές στο Ριζοσπάστη σχετικά με τις αποφάσεις της συνδιάσκεψης, εν τούτοις μπορούμε να υποθέσουμε πως μπήκε ο θεμέλιος λίθος για την ίδρυση της ομοσπονδίας. Ενώ είναι πολύ πιθανών στα πλαίσια των αποφάσεων της συνδιάσκεψης να  προγραμματίστηκε και η έκδοση του περιοδικού «ΕργατοΑγροτικό Σπορ» με το 1^ο φύλλο να φέρει ημερομηνία 15 Οκτώβρη 1928.[13]

Αρχές Φλεβάρη του 1929 πραγματοποιείται η δεύτερη πανελλαδική συνδιάσκεψη της Ο.Ε.Α. Μάλιστα, ο Ριζοσπάστης αφιέρωσε δίστηλο άρθρο-ανταπόκριση από τις εργασίες της συνδιάσκεψης. Η εισήγηση της συνδιάσκεψης έθετε ως στόχο την ενίσχυση της Ο.Ε.Α. μέσω της δημιουργίας εργοστασιακών, αγροτικών και σωματειακών ομίλων με σκοπούς την ταξική συνειδητοποίηση των εργατών και την προώθηση αντιμιλιταριστικής δράσης. Στο ίδιο άρθρο δίνονταν, επίσης, πληροφορίες σχετικά με τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η ομοσπονδία από την παρέμβαση των τμημάτων ασφαλείας, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την αναστολή της έκδοσης του περιοδικού «ΕργατοΑγροτικό Σπορ».[14]

Το 1^ο  συνέδριο της Ο.Ε.Α. συνέρχεται τον Απρίλιο του 1930, παραμονές του οποίου συλλαμβάνεται ο γραμματέας της Ο.Ε.Α, Κώστας Λουλές. Οι αποφάσεις του συνεδρίου κινούνται  χωρίς ιδιαιτέρες αλλαγές, στις γενικές κατευθύνσεις των αποφάσεων της συνδιασκέψεως του Φλεβάρη. Αν μπορούμε να σημειώσουμε ένα νέο στοιχείο, αυτό ήταν η ενίσχυση του χαρακτήρα της Ο.Ε.Α. ως μια μαζικής οργάνωσης, πολιτικού στηρίγματος και προπαγανδιστή των κεντρικών αποφάσεων του Κ.Κ.Ε[15]. Ακριβώς στο ίδιο πλαίσιο αποφάσεων κινείται και η Β’ Πανελλαδική Συνδιάσκεψης της Ο.Ε.Α.(κατ’ ουσίαν 3^η) στις 5/7/1931, ή οποία καταπιάνεται (και) με το καταστατικό της Ο.Ε.Α.[16] Ενώ το ίδιο επιβεβαιώνεται και με την επίσημη προσχώρηση της Ο.Ε.Α., τον Ιούλη του 1935, στον Πανελλαδικό Δημοκρατικό Αντιφασιστικό Συνασπισμό των Εργαζομένων, μια από τις πολιτικο-οργανωτικές μορφές με τις οποίες προωθήθηκε στις Ελλαδικές συνθήκες η γενική γραμμή της Διεθνούς.[17] Η  γραμμή αυτή κατεύθυνε τα εθνικά κομμουνιστικά κόμματα στην ανάληψη πρωτοβουλιών για την δημιουργία λαϊκών και δημοκρατικών ενιαίων μετώπων. Ικανά να ακυρώσουν την συνολική αντι-δημοκρατική αναδιάταξη των δυτικών αστικών κρατών. Η οποία πραγματοποιήθηκε είτε με αναδιαρθρώσεις αυταρχικού τύπου, είτε με την επιβολή ανοιχτών αντικοινοβουλευτικών και φασιστικών καθεστώτων.

Συμπερασματικά, μελετώντας τις αποφάσεις των επίσημων συναντήσεων της Ο.Ε.Α. μπορούμε να πούμε πως είχε αναλάβει ένα διττό καθήκον στην πολιτική του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ. Αφενός αποτέλεσε την οργανωτική ομπρέλα για την συγκρότηση μαζικών, αθλητικών σωματείων που θα προσέλκυαν νέο κόσμο και θα τον έφερναν  σε επαφή με τις θέσεις και την ιδεολογία του Κόμματος, αφετέρου αποτελούσε και την επίσημη θεσμική τοποθέτηση του Κόμματος για ζητήματα αθλητισμού. Όπου δεν κατάφερνε την δημιουργία αμιγώς κομμουνιστικών σωματείων, προωθούσε την συγκρότηση «κόκκινων φραξιών» μέσα σε αστικούς συλλόγους, οι οποίες θα είχαν την δυνατότητα να εκμεταλλευτούν έναν θετικό -την εκάστοτε δεδομένη στιγμή- συσχετισμό δυνάμεων, αποσπώντας την ευνοϊκότερη δυνατή απόφαση σε σχέση με την πολιτική του ΚΚΕ[18].

Η Ο.Ε.Α. και η Κόκκινη Αθλητική Διεθνής.

Συχνές είναι οι ανταποκρίσεις στο κομματικό τύπο για την διεθνή κίνηση του κόκκινου αθλητισμού. Την μερίδα του λέοντος σαφώς απολαμβάνουν οι αθλητικές πρωτοβουλίες και η αθλητική κίνηση της «Σοσιαλιστικής Πατρίδας». Παρόλα αυτά τα άρθρα για τον Κόκκινο (και σοβιετικό) αθλητισμό  πολλές φορές είναι αντιφατικά ως προς τους σκοπούς και τις αξίες του προλεταριακού αθλητισμού. Η κριτική αναφορικά με τον ανταγωνιστικό, εθνικιστικό και ατομικιστικό χαρακτήρα των Ολυμπιάδων και η αντιπαραβολή τους με το διεθνιστικό, συλλογικό, αντιπολεμικό και αλληλέγγυο πνεύμα των –υπό την Σοβιετική αιγίδα- διεθνών Σπαρτακιάδων[19] αναιρείται από την προβολή των σοβιετικών επιτευγμάτων στα αθλητικά ρεκόρ και την υπεροχή των αθλητών της, έναντι των αθλητών των αστικών κρατών[20]. Αυτή η αντινομία, μπορεί να ερμηνευτεί, εν πολλοίς, από την αναγκαιότητα να προπαγανδιστεί η συνολική υπεροχή (πολιτική, πολιτιστική, ηθική και τεχνική) της σοσιαλιστικής πολιτειακής οργάνωσης έναντι της αστικής, με την ταυτόχρονη υπεράσπιση της προλεταριακής πατρίδας. Στο πλαίσιο αυτής της επιδίωξης, η ηγεσία της Ο.Ε.Α. προσπαθεί να ανταποκριθεί στα παγκόσμια ραντεβού της Κόκκινης Αθλητικής Διεθνούς: Στις «αντιπολεμικές μέρες», στο σαμποτάρισμα των διεθνών αστικών γεγονότων και στην συμμετοχή αθλητών της ομοσπονδίας στις διεθνείς Σπαρτακιάδες, δίχως να το καταφέρνει πάντα, κυρίως λόγω οργανωτικών αδυναμιών.

Όσο αφορά την σχέση μεταξύ της πολιτικής του ΚΚΕ και των γενικών κατευθύνσεων της Κ.Δ. για τα σπορ θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα εξής: Το Ελληνικό Κομμουνιστικό Κίνημα είχε μια ιδιομορφία καθώς αποτελούσε την μόνη οργανωμένη πολιτική έκφραση του εργατικού κινήματος. Πράγμα που σημαίνει πως δεν είχε να αντιπαλέψει μια άλλη έκφραση, σοσιαλδημοκρατικού τύπου, πολιτικά οργανωμένη και με σοβαρή επιρροή στις λαϊκές μάζες. Είναι δεδομένο, λοιπόν, πως η κριτική στην Σοσιαλιστική Εργατική Διεθνή των Σπορ εξαντλείται στο επίπεδο των διεθνών εργατικών αθλητικών ανταποκρίσεων, προβάλλοντας τις συναντήσεις και τις επιτυχίες της Κ.Α.Δ. σε αντίθεση με τον εκφυλισμένο –κατά τους Ιθύνοντες του ΚΚΕ- χαρακτήρα της Σ.Ε.Δ.Σ.   

Αυτό δεν σήμαινε βέβαια ότι δεν αντιμετώπιζε μεγάλες δυσκολίες στο πλάτεμα της βάσης των υποστηρικτών του. Το ΚΚΕ προσπαθούσε να υπάρξει, ασκώντας μια ανεξάρτητη και ταξική πολιτική, μεταξύ του δίπολου φιλελευθερισμός/συντηρητισμός ή Βενιζελισμός/Αντιβενιζελισμός σε συνθήκες, μη πλήρως ανεπτυγμένου καπιταλισμού. Συνεπώς το κόμμα, χρησιμοποιούσε τις εργατικές αθλητικές οργανώσεις για να βοηθήσει στην συγκρότηση της ταυτότητας του εργατικού «εμείς» αντιπαραβάλλοντας το με το «αυτοί» των αστικών σωματείων. Επίσης, δεν καταπιάνεται τόσο στο να δημιουργήσει μια άλλη κουλτούρα για τα σπορ, όσο στο να μπορέσει να προσελκύσει στις γραμμές του, νέους υποστηρικτές χρησιμοποιώντας τα εργατικά αθλητικά σωματεία ως μαζικά πολιτικό-κοινωνικά στηρίγματα.

Παρατηρούμε δηλαδή πως στην περίπτωση του αθλητισμού η πολιτική του ΚΚΕ σχετίζεται με τους γενικότερους όρους ύπαρξης και δράσης του κόμματος την περίοδο του μεσοπολέμου. Ουσιαστικά υιοθετούσε με συνέπεια τις γενικές κατευθύνσεις της 3^ης διεθνούς, παλεύοντας (όχι πάντα με επιτυχία) να τις προσαρμόσει στις ειδικές παραμέτρους της Ελλαδικής πραγματικότητας.[21]Ως εκ τούτου παρατηρούμε πως στα εργατικά αθλητικά σωματεία, που πρόσκεινται στο ΚΚΕ, κυριαρχούσαν οι αντι-μιλιταριστικές εκδηλώσεις, η προώθηση «τελετουργικών» που συνέβαλλαν στην ανάδειξη της εργατικής-κομμουνιστικής ταυτότητας, με παρελάσεις και συνθήματα, πριν και μετά τις συναντήσεις των αθλητικών συλλόγων της Ο.Ε.Α. και η υπέρβαση των περιφερειακών διαφορών.

Το τελευταίο στοιχείο είναι πολύ σημαντικό, μιας και η ελληνική κοινωνία την εποχή εκείνη, χαρακτηριζόταν από μεγάλες αποκλίσεις μεταξύ νομών και περιοχών[22]. Έτσι, μέσω ευρύτερων περιφερειακών αθλητικών συναντήσεων, είτε ομάδων αστικών κέντρων και ομάδων χωριού είτε ομάδων της επαρχίας και ομάδων της Αθήνας προωθείται η επαφή και η όσμωση μελών και υποστηρικτών του κόμματος με εντελώς διαφορετική κοινωνική προέλευση και η συνειδητοποίηση της κοινής ταξικής τους θέσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού είναι η πρωτοβουλία για την διοργάνωση πανελλήνιων και περιφερειακών «Σπαρτακιάδων»[23] όπου με αφορμή αυτές, συναντιούνταν φτωχοί ακτήμονες από χωριά, με εργάτες βιοτεχνιών και βιομηχανιών των πόλεων. Ενώ σχετικό με τα παραπάνω και συνάμα αποκαλυπτικό των επιδιώξεων του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ, για υπέρβαση των τοπικών αντιθέσεων, μέσω της ενίσχυσης του αισθήματος συστράτευσης πάνω σε έναν κοινό σκοπό, είναι και το λεγόμενο «Επεισόδιο του Βόλου». Όπου στις 24/8/1930 συναντήθηκαν στην πόλη του Βόλου εργατικά αθλητικά σωματεία με συμμετοχή και εκδρομέων αθλητών από την περιοχή της Αθήνας. Μετά το πέρας των συναντήσεων θεατές και αθλητές παρέλασαν στην πόλη του Βόλου, φωνάζοντας συνθήματα υπέρ της Γ’ Διεθνούς. Η τοπική χωροφυλακή κινήθηκε εναντίων τους, γεγονός που οδήγησε σε σύγκρουση αθλητές και θεατές με τις αρχές, με αποτέλεσμα να γίνουν πολλές συλλήψεις.[24]

Ο Εργατικός Αθλητισμός και η «γεωγραφία» του χώρου.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, η ίδρυση, εργατικών, συλλόγων αποκτά σύντομα μια ιδιαίτερη δυναμική. Μολονότι την πρωτοκαθεδρία, στην διαδικασία αυτή, έχουν τα ποδοσφαιρικά αθλητικά σωματεία, καθώς το ποδόσφαιρο είναι, ήδη, το πιο δημοφιλές άθλημα. Πάρα ταύτα και άλλα αθλήματα ελκύουν το ενδιαφέρον των εργατικών σωματείων. Υπάρχουν αναφορές για εργατικούς συλλόγους που καταπιάνονται με αγωνίσματα όπως το βόλεϊ , η πυγμαχία, η ποδηλασία και το στίβο[25]. Οι πλέον ισχυροί σύλλογοι του εργατικού αθλητισμού δραστηριοποιούνται σε περιοχές που το ΚΚΕ έχει, ήδη ισχυρή επιρροή. Για παράδειγμα στα μεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη στην προκειμένη) και σε Ξάνθη, Δράμα, Καβάλα, Λάρισσα και Βόλο είναι τα πιο δυνατά και μαζικά αθλητικά σωματεία. Στις περιοχές αυτές η επιρροή του ΚΚΕ στο εκλογικό σώμα άγγιζε ποσοστά που κυμαίνονταν 5 έως και 25% (κατά κανόνα οι βουλευτές του κόμματος εκλέγονται από αυτές τις περιοχές), την στιγμή που στις εκλογικές αναμετρήσεις από το 1926 έως το 1936 το ποσοστό του κόμματος ήταν, περίπου, στο  5%.[26] Αναφορές  για σωματεία και οργανώσεις της Ο.Ε.Α. υπάρχουν επίσης και σε περιοχές όπως:  Κόρινθο, Κιλκίς, Λαμία κ.τ.λ..[27]

Aποκαλυπτική της πολιτικής στράτευσης των σωματείων αυτών, ήταν η επιλογή της ονομασίας τους και των διακριτικών τους. Ονόματα όπως «Σπίθα», «Πρόοδος», «Αστήρ», «Αναγέννηση», «Προλεταριακός», «Άτλας», «Σπάρτακος», «Τόλμη», «Ατρόμητος» κ.α. με τον προσδιορισμό είτε της περιοχής που δραστηριοποιούνταν   το εν λόγω σωματείο, όπως π.χ. «Τόλμη Περιστερίου» είτε την ταξική προέλευση όπως πχ. «ο Εργατικός Αστηρ» ή «η Αγροτική Σπίθα». Στα χρώματα των εμφανίσεων των ομάδων, αυτών, δέσποζε το κόκκινο και το μαύρο.

Η έντυπη προβολή των δραστηριοτήτων του εργατικού αθλητισμού προβάλλεται κυρίως μέσα από τις στήλες του μικρού τετρασέλιδου εντύπου «Εργατικά Σπορ» το οποίο πωλούταν είτε μέσω των πρακτορείων (όταν η διακίνηση ξεπερνούσε τα προβλήματα που προέκυπταν από τις παρεμβάσεις των τοπικών τμημάτων της ασφάλειας), είτε κατά την διάρκεια των αθλητικών συναντήσεων των εργατικών ομάδων, στους παριστάμενους θεατές[28]. Παρά τις δυσκολίες στην έκδοση του: διώξεις, σαμποτάζ από πρακτορεία κ.α. επιτύγχανε υψηλές κυκλοφορίες, που πολλές φορές ξεπερνούσαν και το κεντρικό όργανο της ΟΚΝΕ, τη «Νεολαία».[29] Στην ύλη του περιοδικού περιέχονται άρθρα σχετικά με τις διεθνείς συναντήσεις των Κόκκινων Σπορ, αποφάσεις διεθνών και εγχώριων εργατικών αθλητικών συνεδρίων, ανταποκρίσεις από την κίνηση των ελληνικών εργατικών σωματείων, πρακτικές οδηγίες και συμβουλές για την καλύτερη συμμετοχή σε αθλήματα, φωτογραφίες[30] κ.α.

Συχνή επίσης ήταν η αρθογραφία για την ζωή του Κόκκινου και Εργατικού αθλητισμού και σε άλλα κομματικά φύλλα, κυρίως στην «Νεολαία» της ΟΚΝΕ και στον «Ριζοσπάστη». Η αρθογραφία αυτή ήταν πλούσια και καταλάμβανε πολλές πτυχές των κόκκινων σπορ: από άρθρα σχετικά με την αθλητική ζωή των εργατικών σωματείων της Αθήνας, προβολή της οργάνωσης και των επιτευγμάτων του αθλητισμού στην ΕΣΣΔ μέχρι και αναλύσεις για τους σκοπούς των διεθνών «Σπαρτακιάδων».

Οι Αντιδράσεις από το Κράτος:
Η παραπάνω περιγραφή της δραστηριότητας και των πρωτοβουλιών του ΚΚΕ στο πεδίο του αθλητισμού, δεν ήταν δυνατόν να μείνουν χωρίς αντίδραση από το Κράτος. Ειδικά δε από την στιγμή που την περίοδο εκείνη, τέλη της δεκαετίας του ’20 και αρχών του 30’,εφαρμόζονται πολιτικές πίεσης προς το ΚΚΕ, που ξεκινάνε από απλές διώξεις, έως τη θέσπιση του περίφημου «ιδιωνύμου», ενώ φλερτάρουν με την κήρυξη του κόμματος ως «εκτός νόμου».

Πράγματι, πληροφορούμαστε, κυρίως από τον τύπο της εποχής, πως οι οργανώσεις του ΕργατοΑγροτικού αθλητισμού υφίστανται λογιών-λογιών πιέσεις που ξεκινούν από τα προβλήματα στην νομική αναγνώριση των αθλητικών σωματείων και στο σαμποτάζ του εντύπου «Εργατικό Σπορ» και φτάνουν μέχρι και σε συλλήψεις αθλητών και κεντρικών στελεχών της Ο.Ε.Α.[31] Δε λείπει και η αρθογραφία στον αστικό τύπο για τον κίνδυνο τον οποίον αποτελούν οι κόκκινες αθλητικές ενώσεις αφού «με το πρόσχημα της ιδρύσεως αθλητικών και ποδοσφαιρικών εργατικών ομάδων να εμφυσήσουν εις τας αγνάς ψυχάς των νέων μαζύ με τα αθλητικά διδάγματα τας ανθρωποκτόνους ουτοπίας του Μαρξ, του Λένιν, του Τρότσκι και του Στάλιν[32]».

Είναι γεγονός πάντως πως το αστικό καθεστώς έγκυρα συνειδητοποίησε την κύρια αποστολή των σωματείων που πρόσκεινται στην Ο.Ε.Α., ως μαζικών πλατιών οργανώσεων του ΚΚΕ, με τις οποίες επιδίωκε να προπαγανδίσει την πολιτική του, να προσελκύσει νέους υποστηρικτές σε αυτήν και να τους ανασυγκρότηση πάνω στα πλαίσια ενός νέου ταξικού «εμείς»[33].

Κλείνοντας:

Συνοψίζοντας, με βάση τα στοιχεία που παρατέθηκαν, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως στην παρέμβαση του ΚΚΕ στον αθλητισμό επιβεβαιώνονται οι ισχυροί δεσμοί του Κόμματος με το κέντρο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Οι δεσμοί αυτοί όμως, δεν ερμηνεύουν τα πάντα. Το ΚΚΕ έλαβε υπόψη του, το υπόδειγμα  της Κόκκινης Αθλητικής Διεθνούς, προσαρμόζοντας το όμως, στις ιδιαίτερες Ελλαδικές συνθήκες.
Μπορούμε επίσης να σημειώσουμε πως το «Κόκκινο Σπορτ» στην Ελλάδα εκπλήρωνε ένα διπλό καθήκον, σε σχέση με τους στόχους του Κόμματος. Σε επίπεδο κορυφής, δηλαδή τα συνέδρια και οι αποφάσεις της Ο.Ε.Α. συνεισέφεραν στην υποστήριξη και την ενίσχυση των πολιτικών αποφάσεων του Κόμματος, ενώ αποτέλεσαν και βήμα για την τοποθέτηση του ΚΚΕ σε θέματα αθλητισμού. Πέρα από αυτό όμως η δραστηριότητα των «κόκκινων» σωματείων συνέβαλε και σε ένα άλλο πεδίο. Στην προσέλκυση νέων υποστηρικτών του κόμματος, επί το πλείστον νεαρής ηλικίας και στην όσμωση μεταξύ τους. Κυρίως μέσω τις προσπάθειας υπέρβασης των διαφορών λόγω διαφορετικής καταγωγής, κοινωνικής προέλευσης κλπ και την ενίσχυση της κοινής ταξικής ταυτότητας και του αισθήματος του «συνανήκειν» στις τάξεις ενός παγκόσμιου κινήματος που έχει στόχο «την έφοδο στους ουρανούς».

Βιβλιογραφία:

-Γιώργος Γάσιας- Η περίπτωση των ποδοσφαιρικών σωματείων στην ελληνική κοινωνία του Μεσοπολέμου, Ανέκδοτη Διπλωματική Εργασία. Πανεπιστήμιο Κρήτης, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Ειδίκευσης στην Σύγχρονη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία. Ρέθυμνο,2005.

-Αλέξανδρος Δάγκας- Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος: Ελληνικό Τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ιστορία της Ελλάδος του 20^ου Αιώνα, Τόμος Β2.

Επιμέλεια: Χρήστος ΧατζηΪωσήφ. Βιβλιόραμα 2003.

-Αλέξανδρος Δάγκας, Γιώργος Λεοντιάδης: To Ελληνικό Εργατικό Κίνημα Έναντι του Φασισμού και του Πολέμου. Παπαζήσης, 2003.

-Άγγελος Ελεφάντης: Η Επαγγελία της Αδύνατης Επανάστασης: ΚΚΕ και Αστισμός στον Μεσοπόλεμο. Θεμέλιο,1976.

-Μιχάλης Π. Λυμπεράτος: Δομές Πολιτικής Κυριαρχίας και Πραξικοπήματα στη δεκαετία του 1920 στην Ελλάδα. Κινήματα Πραξικοπήματα Δικτατορίες, Ε Ιστορικά Απρίλιος 2011.

-Ε.Μπούρνοβα – Γ. Προγουλάκης: O Αγροτικός Κόσμος 1830-1940. Εισαγωγή στη Νεοελληνική Οικονομική Ιστοριά. Τυπωθήτω.1999.

-Μ.Ρηγινός: Η Ελληνική Βιομηχανία, 1900-19400. Eισαγωγή στη Νεοελληνική Οικονομική Ιστορία. Τυπωθήτω,1999.

-Χρήστος Τζιντζιλώνης: OKNE 1922-1943, Λενινιστικό μαχητικό σχολείο των νέων. Σύγχρονη Εποχή-Οδηγητής,1989.

-Γιάννης Χοντζέας: Για το Κομμουνιστικό Κίνημα της Ελλάδος. Α/Συνέχεια,2003.

-George Vigarello: Aπό το Παιχνίδι στο Αθλητικό Θέαμα. 2004, Αλεξάνδρεια.

Δημοσιεύσεις, Αρθρογραφία:
-Γιάννης Γιαννιτσιώτης: Γυναικείες και Εργατικές Ολυμπιάδες, Ο Αθλητισμός των Άλλων. Το Βήμα 01/08/2004.

-Άγγελος Ελεφάντης: Οι Εργατικές Ολυμπιάδες στον Μεσοπόλεμο. Περιοδικό Ο Πολίτης, τεύχος 124, Ιούλιος-Αύγουστος 2004.

-Θανάση Καλαφάτη: Ποδόσφαιρο και Πολιτική, Προσεγγίσεις ενός μαζικού φαινομένου από την Αριστερά(1922-1950). Επτά Ημέρες Καθημερινή,4/10/1998.

-Andre Gounot: Sport or Political Organization? Structures and Characteristics of Red Sport International 1921-1937,Journal of History, vol. 28, Spring 2001.

Αρχεία/Πηγές:

Ριζοσπάστης φ. 6-10-1928/12-10-1928/15-10-1928/11-10-1928/10-2-1929/27-4-1930/28-4-1930/29-7-1930/28-8-1930/6-7-1931/11-7-1935/14-7-1935/29-7-1935/

19-12-1976.΄

Νεολαία τ.24-6-1932.

Ο Νέος Λενινιστής, Έτος Α’, Αριθ.5, 1/3/1927.

Αθλητικός Κόσμος, φ. 8-12-1927.

Ταχυδρόμος, φ. 27-8-1930/28-8-1930

Μακεδονία, φ. 25-8-1930

Λαϊκή Φωνή Βόλου, φ.25-8-1930/26-8-1930.

Κοσμάς Πολίτης: Στου Χατζηφράγκου. Εστία,2010.

---

[1] Θανάσης Καλαφάτης, Ποδόσφαιρο και Πολιτική: Προσεγγίσεις ενός φαινομένου από την Αριστερά. ,Επτά Ημέρες, Καθημερινή, Οκτώβριος 1998.

[2] Ελίας-Ντάνινγκ, Αθλητισμός και Ελεύθερος Χρόνος στην Εξέλιξη του Πολιτισμού.Δρομέας,1998.

[3] Βλέπε Σχετικά: Kοσμάς Πολίτης, Στου Χατζηφράγκου .Εστία,2010.

[4] Μ.Ρηγινός, Η Ελληνική Βιομηχανία 1900-1940, Εισαγωγή στη Νεοελληνική Οικονομική Ιστορία., Τυπωθήτω,1999.

[5] Αλέξανδρος Δάγκας: Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος, Ελληνικό τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ιστορία της Ελλάδος του 20^ου Αιώνα, Τόμος Β2.Βιβλιόραμα 2003. 

[6] Γιάννης Χοντζέας: Mερικά Ζητήματα για την Ιστορία του ΚΚΕ. Για το Κομμουνιστικό Κίνημα της Ελλάδας, Συλλογή κειμένων. Α/συνέχεια.2004.  

[7] Αndre Gounot: Sport or Political Organization? Structures and Characteristics of Red Sport International 1921-1937,Journal of History, vol. 28, Spring 2001.

[8] Γιάννης Γιαννιτσιώτης: Γυναικείες και Εργατικές Ολυμπιάδες: Ο Αθλητισμός των Άλλων, Το Βήμα, 01/08/2004.

[9] Andre Gounot: ο.π.

[10] Χρίστος Τζιντζιλώνης, ΟΚΝΕ 1922-194: Λενινιστικό μαχητικό σχολείο των Νέων.Σύγχρονη Εποχή-Οδηγητής,1989 σελ. 189-190.

[11] «Ο Νέος Λενινιστής», Έτος Α’,αριθμός 5, 1/3/1927

[12] Χ.Τζιντζιλώνης ο.π. σελ. 191.

[13] Ριζοσπάστης, φ.6/10/1928.

[14] Ριζοσπάστης φ.10/2/1929.

[15] Ριζοσπάστης φ.28/4/1930.

[16] Ριζοσπάστης, φ.6/7/1931.

[17] Ριζοσπάστης, φ. 11/7/1935.

[18] Ριζοσπάστης, φ. 29/7/1935, «Αρνούνται να Αγωνιστούν οι Παλαιστές του Πανελληνίου». & Γράμμα της Ε.Ε. του ΚΚΕ προς την Κ.Ε. της ΟΚΝΕ ,2/7/1926. Τζιντζιλώνης o.π. σελ. 190.

[19] Νεολαία, Η Σημασία της Αστικής Ολυμπιάδος τους Λος Άντζελες,τ.24/6/1932.

[20] Ριζοσπάστης. φ.14/7/1935.

[21] Αλέξανδρος Δάγκας & Γιώργος Λεοντιάδης, Το Ελληνικό Εργατικό Κίνημα Έναντι του Φασισμού και του Πολέμου.Παπαζήσης,2007.

[22] Ε. Μπούρνοβα- Γ. Προγουλάκης, Ο Αγροτικός Κόσμος 1830-1940, Εισαγωγή στην Νεοελληνική Οικονομική Ιστορια. Τυπωθήτω,1999.

[23] Το Μάιο του 1933 διοργανώθηκε στην Λάρισσα η περιφερειακή Σπαρτακιάδα με συμμετοχή του «Εργατικού Αστέρα Βόλου»,της «Αγροτικής Σπίθας Νίκαιας» κ.α. αθλητικών σωματείων και ποδοσφαιρικών ομάδων που πρόσκεινται στο ΚΚΕ.

Τζιντζιλώνης: ο.π. σελ. 194.

[24] Βλέπε σχετικά: Ριζοσπάστη, Μακεδονία, Ταχυδρόμο και Λαική Φωνή Βόλου στις 25/8/1930 & 26/8/1930.

[25] Τζιντζιλώνης ο.π., σελ. 192-194,Ριζοσπάστης, φ.19-12-1976. & Δημήτρης Μιχελίδης, «Ο Αθλητικός σύλλογος Σπάρτακος», περιοδικό Τότε, Μάρτιος 1988.

[26] Άγγελος Ελεφάντης,  Η Επαγγελία της Αδύνατης Επανάστασης: Κ.Κ.Ε. και Αστισμός τον Μεσοπόλεμο.Θεμέλιο,1976,Πίνακες σελίδας 387-390. σ.σ. Μιλάμε για τις εκλογές από το 1926 μέχρι και το 1936.

[27] Ριζοσπάστης, φ. 6-7-1931

[28] Ριζοσπάστης, φ. 15-10-1928.

[29] Ριζοσπάστης, φ. 19-12-1976.

[30] Ριζοσπάστης, φ. 6-10-1928.

[31] Ριζοσπάστης, φ. 28-4-1930 & 26-8-1930

[32]  Αθλητικός Κόσμος, φ. 8-12-1927.

[33] Χαρακτηριστικό παράδειγμα η προβολή του «Επεισοδίου του Βόλου» από τις αστικές εφημερίδες, ο.π.