Η μεγάλη εκκαθάριση 1936-38

Σήμερα η κε του μπλοκ φιλοξενεί μία καινούρια μεταφραστική δουλειά του Άναυδου, που κινείται σε γνώριμη θεματολογία και μπορεί να συνδεθεί και με την επικείμενη επέτειο από το θάνατο του Στάλιν, στις 5 Μάρτη. Καλή ανάγνωση και σχολιασμό.

Η μεγάλη εκκαθάριση 1936-1938 - Ένα ενδιαφέρον άρθρο.

Άναυδος - Φεβρουάριος 2016

1. Εισαγωγή.

Πολλές φορές στο ιστολόγιο αυτό, αξιοποιώντας τη φιλοξενία του οικοδεσπότη, έχουμε ασχοληθεί με τις εκκαθαρίσεις της διετίας 1936-1938. Σε ένα εκτενές κείμενο, έχουμε αναλύσει το ιστορικό υπόβαθρο της εποχής και τις διαφορετικές απειλές με τις οποίες βρέθηκε αντιμέτωπη η σοβιετική εξουσία. Απειλές που αντιμετωπίστηκαν με μια εκτεταμένη εκκαθάριση του κόμματος, του κράτους αλλά και της κοινωνίας από τα άτομα που έμμεσα ή άμεσα υπονόμευαν τη σοβιετική εξουσία. Με τη λέξη εκκαθάριση εννοούμε τις διάφορες ποινές που επιβλήθηκαν την περίοδο εκείνη, ξεκινώντας από τη διαγραφή από το κόμμα, την απόλυση, τη φυλάκιση και την εκτόπιση ως και τη θανατική ποινή.

Το άρθρο του David Priestland (καθηγητή ιστορίας στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης) με τίτλο Δεξιά και αριστερή τρομοκρατία: το 1937 σε μια συγκριτική προοπτική (Terrors of Left and Right: 1937 in Comparative Perspective) δημοσιεύτηκε στον τόμο με τίτλο Η Ανατομία της Τρομοκρατίας – Πολιτική Βία υπό τον Στάλιν (James Harris - The Anatomy of Terror. Political Violence under Stalin. Oxford University Press 2013). Το εκτεταμένο απόσπασμα που παρατίθεται παρακάτω είναι χρήσιμο για 2 κυρίως λόγους:

• Καταρχήν δείχνει πόσο ανίκανες να ερμηνεύσουν το φαινόμενο της ‘τρομοκρατίας της αριστεράς’ είναι οι αστικές θεωρίες του ολοκληρωτισμού και της νεωτερικότητας. Ας μην ξεχνάμε ότι θύματα/οπαδοί αλλά και διαπρύσιοι κήρυκες των θεωριών αυτών είναι σχεδόν όλοι οι σχηματισμοί της αριστεράς (εντός ή και εκτός εισαγωγικών) στην χώρα μας (Ανταρσυα, ΛΑΕ, τροτσκιστές, αναρχικοί, Συριζα κλπ.).
• Κατά δεύτερο δείχνει σε μεγάλο βαθμό ότι η ‘τρομοκρατία’ ήταν η αντίδραση της δικτατορίας του προλεταριάτου σε πραγματική απειλή και όχι μια προσπάθεια επιβολής προσωπικής δικτατορίας. Επιπλέον δείχνει ότι η χρήση επιθετικών προσδιορισμών όπως τροτσκιστής, δολιοφθορέας, πράκτορας κλπ ήταν λιγότερο κυριολεκτικές κατηγορίες και περισσότερο πολιτικοί χαρακτηρισμοί αυτών που αντιδρούσαν στο σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της ΕΣΣΔ.

2. Δεξιά και αριστερή τρομοκρατία: το 1937 σε μια συγκριτική προοπτική.

Η ‘Ευρωπαϊκή Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του ναζισμού και του σταλινισμού’ γιορτάστηκε για πρώτη φορά στις 23 Αυγούστου 2009, την εβδομηκοστή επέτειο της υπογραφής του Σύμφωνου Μολότοφ-Ρίμπεντροπ. Προωθήθηκε από τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη και θεσπίστηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Αιτιολογήθηκε ως μια προειδοποίηση ενάντια σε κάθε αναβίωση της πολιτικής των ‘δύο μεγάλων ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη, του ναζισμού και του σταλινισμού που επέφεραν γενοκτονίες, παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας’.

Η συντριπτική πλειοψηφία των ευρωπαϊκών βουλευτών ψήφισε υπέρ της Ημέρας Μνήμης, αλλά αυτές που την υπερασπίστηκαν ήταν οι φιλελεύθερες και συντηρητικές ομάδες της Ανατολικής Ευρώπης, οι οποίες ήταν πρόθυμες να καταδικάσουν τόσο την αμφίθυμη στάση του Πούτιν ως προς τον σταλινισμό, όσο και τα δικά τους αριστερά κόμματα, μερικά από τα οποία είχαν κομμουνιστικό παρελθόν. Η ρωσική κυβέρνηση και ορισμένοι σχολιαστές της Αριστεράς εξοργίστηκαν και καταδίκασαν την εξίσωση του σταλινισμού με το ναζισμό.

Έτσι, ακόμη και μετά από δύο δεκαετίες από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το ζήτημα της σύγκρισης παραμένει ακόμα ένα εξαιρετικά πολιτικοποιημένο θέμα. Βαθιά αντικομουνιστές, χρησιμοποιώντας την έννοια του «ολοκληρωτισμού», όπως είναι αυτονόητο θέλουν να εξισώσουν τον κομμουνισμό με το ναζισμό-μια ιδεολογία που οι περισσότεροι θεωρούν χωρίς υπεκφυγές σαν ηθικά κακή. Αλλά η σύγκριση είναι επίσης βαθιά ριζωμένη σε δημοφιλείς απόψεις της ιστορίας, που προωθούνται από έργα όπως η Μαύρη Βίβλος του Κομμουνισμού, το οποίο συγκρίνει την ‘γενοκτονία’ των Ναζί με την κομμουνιστική ‘πολιτικοκτονία’, και υποστηρίζει ότι η τελευταία ήταν πιο θανατηφόρα από την πρώτη. Επίσης εξυπηρετεί, ηθελημένα ή όχι, τη νομιμοποίηση του σύγχρονου μοντέλου του φιλελεύθερου καπιταλισμού συσχετίζοντας τις εναλλακτικές λύσεις με μια ιστορία μαζικών δολοφονιών.

(….)

Θα υποστηρίξω σε αυτό το κεφάλαιο ότι μπορούμε να ωφεληθούμε από τις απόψεις της καθεμίας από τις σχολές αυτές (και ιδιαίτερα από την έμφαση που δίνει αυτή των στρουκτουραλιστών στις θεσμικές και κοινωνικές συγκρούσεις), αν δώσουμε περισσότερη έμφαση στη μαρξιστική-λενινιστική ιδεολογία και στο σύνολο των πολιτικών στρατηγικών της. Και αυτές μπορούν να αποσαφηνιστούν καλύτερα μέσω της σύγκρισης με άλλες κομμουνιστικές τρομοκρατίες, παρά με την τρομοκρατίας της Ακροδεξιάς, η οποία είναι ένα ριζικά διαφορετικό φαινόμενο (ορίζοντας σαν ‘τρομοκρατίας’ την οργάνωση από το κράτος εκστρατείας πολιτικής βίας ή εκφοβισμού).

Πρέπει να κατανοήσουμε όχι μόνο το ρόλο των περιστάσεων και της πολιτικής σύγκρουσης στην χρησιμοποίηση της βίας, όπως η εξωτερική απειλή (όπως τονίζεται από τους ιντενσιοναλιστές) ή οι εσωτερικές κοινωνικές και θεσμικές εντάσεις (όπως τονίζονται από στρουκτουραλιστές), αλλά και τον τρόπο με τον οποίο οι Μαρξιστές-Λενινιστές θεώρησαν ως τον πιο δόκιμο για να αντιμετωπίσουν αυτές τις συγκρούσεις. Και οι δύο φιλελεύθερες προσεγγίσεις του Ολοκληρωτισμού και της Νεωτερικότητας φυσικά, δίνουν τη δέουσα βαρύτητα στην ιδεολογία, αλλά η ανάλυσή τους της ιδεολογίας είναι παραπλανητική, διότι δεν λαμβάνουν υπόψη τους το μαρξιστικό-λενινιστικό περιεχόμενο της.

Οι θεωρητικοί του Ολοκληρωτισμού ενδιαφέρονται απλώς για τον αντι-φιλελευθερισμό του, ενώ οι οπαδοί της Νεωτερικότητας εστιάζουν σε μία μόνο πλευρά του Μαρξισμού-Λενινισμού - την επιδίωξη της νεωτερικότητας. Αμελούν το άλλο κρίσιμο στοιχείο: το βαθύ ενδιαφέρον του σε θέματα ‘αριστεράς-δεξιάς’ όπως η ισότητα και η ιεραρχία και το συσχετιζόμενο με αυτές θέμα των αγορών και των κινήτρων. Αυτά τα θέματα είναι που συνδέονται με επιχειρήματα σχετικά με την πολιτική και οικονομική στρατηγική (για παράδειγμα, ποιος θα έπρεπε να είναι ο ρόλος της αγοράς και των κινήτρων στην οικονομία και πόσο γρήγορα θα πρέπει να αναπτυχθεί η οικονομία;) με συγκρούσεις για τις τάξεις, την ηθική, τις σχέσεις της ελίτ με τις μάζες (για παράδειγμα, υποφέρει η ελίτ από αστικό εκφυλισμό, ή είναι αρκετά ενάρετη για να ηγηθεί των απείθαρχων μαζών; είναι η μάζα προλεταριακή ή μικροαστική;).

Διαμάχες πάνω στην εσωτερική στρατηγική, που παρουσιάζονταν σαν σύγκρουση μεταξύ ‘δεξιάς’ και ‘αριστεράς’, συνδέθηκαν με το εκρηκτικό θέμα ποιες κοινωνικές ομάδες ήταν σοσιαλιστικές και ποιες ήταν αντεπαναστατικές, ποιες ήταν ενάρετες και ποιες ήταν κακές.

Το αν οι συγκρούσεις αυτές επιλύονταν με τη βία εξαρτιόταν από μια σειρά συγκυριών. Η φύση της ηγεσίας ήταν σίγουρα σημαντική, αλλά η παρουσία ή απουσία εσωτερικού ή εξωτερικού πολέμου, ήταν ζωτικής σημασίας. Ως εκ τούτου με βάση το περιεχόμενο της ιδεολογίας η βία δεν ήταν αναπόφευκτη. Μερικά βασικά λενινιστικά κείμενα μπορεί να τόνιζαν τα στοιχεία της μαρξιστικής σκέψης που έδιναν έμφαση στην ‘ταξική πάλη’, αλλά, όπως και στον Μαρξισμό-και στον φιλελευθερισμό, η στάση της ιδεολογίας απέναντι στη βία θα μπορούσε να ερμηνευθεί με διαφορετικούς τρόπους. Οι Μαρξιστές-Λενινιστές μπορούσαν, όπως και έπραξαν, να υποστηρίξουν την κοινωνική ειρήνη και μερικοί κομμουνιστές, όπως οι Κουβανοί, εσκεμμένα προσπάθησαν να αποφύγουν τη μαζική βία κατά τη διάρκεια της επανάστασης. Σε αντίθεση με τον ναζισμό και άλλες ριζοσπαστικές ιδεολογίες της δεξιάς, η ιδεολογία αυτή δεν δόξαζε τη βία ως καλή από μόνη της.

Η σχέση μεταξύ ιδεολογίας και τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του τέλους της δεκαετίας του 1930, δεν είναι η απλουστευτική ιστορία που υπάρχει στη φιλελεύθερη Ολοκληρωτική ή Νεωτερική ερμηνεία: δηλαδή των κομμουνιστών που επιβάλουν ένα ουτοπικό σχέδιο σε μια αντιδραστική πραγματικότητα, οπότε η βία γίνεται η πιθανή, ακόμα και η αναπόφευκτη συνέπεια-(όπως εκφράζεται από τον Stephane Courtois στη Μαύρη Βίβλο του Κομμουνισμού, ‘Το πραγματικό κίνητρο για την τρομοκρατία . . . προήλθε από λενινιστική ιδεολογία και την ουτοπική βούληση να εφαρμόσει στην κοινωνία ένα δόγμα που δεν είχε καμία σχέση με την πραγματικότητα’). Σίγουρα, μερικές περιπτώσεις κομμουνιστικής τρομοκρατίας προήλθαν από σχέδια κοινωνικής μηχανικής. Αλλά δεν ήταν πάντα αυτή η αιτία κι αυτή δεν είναι μια χρήσιμη εξήγηση για την Σταλινική τρομοκρατία.

Θα πρότεινα ότι πρέπει να υιοθετήσουμε μια πιο σύνθετη προσέγγιση, αποδομώντας τον Μαρξισμό-λενινισμό στα συστατικά του μέρη. Αλλά θα πρέπει επίσης να είμαστε πιο πρόθυμοι να αποδομήσουμε την τρομοκρατία την ίδια όπως και τις άλλες περιπτώσεις κομμουνιστικής βίας, γιατί η τρομοκρατία ήταν ένα εργαλείο που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για διαφορετικούς σκοπούς. Υποστηρίζω ότι θα πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ τριών πολύ διαφορετικών τύπων τρομοκρατίας που χρησιμοποιούνται σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, από ορισμένα κομμουνιστικά καθεστώτα: μια ‘τρομοκρατία της ελίτ’ που αποσκοπεί στα μέλη της κομμουνιστικής ελίτ που πιστεύεται ότι έχουν γραφειοκρατικοποιηθεί, ή είναι ανεπαρκώς ριζοσπαστικά, ή δεν είναι αφοσιωμένα, μια ‘ριζοσπαστική μαζική τρομοκρατία’ σχεδιασμένη να μεταμορφώσει μια παλιά άνιση κοινωνία με την εκδίωξη της αστικής τάξης και τον ‘εκσυγχρονισμό’ ενός πατριαρχικού, θρησκόληπτου ή άλλου παρωχημένου τρόπου ζωής, και μια ‘νεο-παραδοσιακή μαζική τρομοκρατία’, στόχος της οποίας ήταν να σταθεροποιήσει τις νέες ιεραρχίες που δημιουργούνταν από το καθεστώς.

Οι δύο πρώτοι τύποι τρομοκρατίας έχουν σαφή ριζοσπαστική, επαναστατική λογική: ο δεύτερος ήταν αρκετά κοινός, και αρκετά καθεστώτα χρησιμοποίησαν αυτό το είδος της τρομοκρατίας, αν και σε περιορισμένο βαθμό, συνήθως για μια σύντομη περίοδο μετά την κατάληψη της εξουσίας. Ο πρώτος τύπος ήταν σπανιότερος. Ο τρίτος τύπος, όμως, ήταν διαφορετικός. Η τρομοκρατία αυτή λάμβανε χώρα συνήθως όταν το καθεστώς ήταν στην εξουσία για αρκετό καιρό, και ήταν αντιμέτωπο με τις διαμαρτυρίες κατά της νέας τάξης. Ακόμα κι αν οι υποστηρικτές της χρησιμοποιούσαν συχνά μαρξιστικές κατηγοριοποιήσεις για να περιγράψουν τους εχθρούς τους, δεν ήταν μαρξιστικής έμπνευσης, και έχουν αρκετά κοινά με την τρομοκρατία που χρησιμοποιεί η άκρα δεξιά. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης έπαιζε σημαντικό ρόλο στην περίπτωση αυτή: τα περισσότερα μαρξιστικά-λενινιστικά καθεστώτα χρησιμοποίησαν κάποιας μορφής καταστολή εναντίον των αντιπάλων της νέας κομμουνιστικής ιεραρχίας, αλλά αυτή η καταστολή κλιμακώθηκε σε εκτεταμένη βία, μόνο όταν το καθεστώς αισθάνθηκε ότι απειλείται επικίνδυνα. Τέτοια παραδείγματα περιλαμβάνουν την καταστολή της εξέγερσης της Κρονστάνδης το 1921 ή τις αντισοβιετικές εξεγέρσεις των εργαζομένων στα μέσα της δεκαετίας του 1950 στην Ανατολική Ευρώπη.

Όπως θα δείξω, η σταλινική τρομοκρατία του 1936-38 ήταν μια ασυνήθιστη παραλλαγή σε ένα κομμουνιστικό πρότυπο, με την έννοια ότι επρόκειτο για μια εκδοχή του πρώτου τύπου τρομοκρατίας, που γρήγορα τον διαδέχθηκε ο τρίτος τύπος, όταν το καθεστώς προσπάθησε να καταστείλει το χάος που προκλήθηκε, εν μέρει από τον πρώτο. Έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την Πολιτιστική Επανάσταση του Μάο, αν και η ισορροπία μεταξύ ριζοσπαστικών και νεοπαραδοσιακών χαρακτηριστικών ήταν πολύ πιο ισομερής στη σταλινική περίπτωση σε σχέση με τη μαοϊκή. Αυτό το περίεργο μίγμα ριζοσπαστικών και συντηρητικών χαρακτηριστικών βοηθά να εξηγήσει γιατί είναι τόσο δύσκολο να επιτευχθεί μια επιστημονική συναίνεση σχετικά με τις αιτίες της.

ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΛΙΤ: Η επίθεση στη «δεξιά» κομμουνιστική ελίτ

Όπως υποστηρίζουν οι στρουκτουραλιστές, το πρώτο στάδιο της Τρομοκρατίας, την άνοιξη-καλοκαίρι του 1936 φαίνεται να προκλήθηκε από ένα πραγματικό φόβο ‘τροτσκιστικής διείσδυσης’ στον οικονομικό και κομματικό μηχανισμό, φόβο που ενισχύθηκε από την πεποίθηση ότι ο Τρότσκι συνωμοτεί με πρώην υποστηρικτές του που βρίσκονταν σε υψηλές θέσεις. Αλλά, όπως έχω υποστηρίξει και αλλού, η εκστρατεία αυτή δεν είχε σαν στόχο μόνο την ασφάλεια ή το φόβο των κατασκόπων. Ήταν στενά συνδεδεμένη με μια ευρύτερη επίθεση στη στάση και τη συμπεριφορά του μηχανισμού, ιδιαίτερα αναφορικά με οικονομικά ζητήματα.

Ο όρος ‘συνωμοσία’, για τους σταλινικούς, δεν σήμαινε μόνο τη συγκεκαλυμμένη, οιονεί στρατιωτική εκστρατεία όπως θεωρούμε τον όρο σήμερα, και που περιλαμβάνει τη δολιοφθορά και τη δολοφονία. Σήμαινε μια εκστρατεία ιδεολογικής ανατροπής, που αφορούσε την εξάπλωση ιδεών, στάσεων που θα υπονόμευαν το σοσιαλισμό. Και αν και ο ‘τροτσκισμός’ ήταν ήδη μια προσβλητική κατηγορία, ο Στάλιν και οι κορυφαίοι των Μπολσεβίκων από τα μέσα του 1936 συνέδεαν τις ‘τροτσκιστικές’ ιδέες με τις ‘γραφειοκρατικές’ και ‘δεξιές’ συμπεριφορές που πίστευαν, ότι παραμόνευαν στο εσωτερικό της κομμουνιστικής ελίτ. Βέβαια αυτή η συζητήσιμη σύνδεση φαίνεται διαισθητικά περίεργη αφού οι Τροτσκιστές έβλεπαν τους εαυτούς τους σαν τη ριζοσπαστική πτέρυγα του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Ωστόσο, για τους σταλινικούς η σύνδεση ήταν λογική: μετά από μια αρχική υποστήριξη στα ριζοσπαστικά οικονομικά μέτρα και στην 'ταξική πάλη’, στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο Τρότσκι καταδίκασε τόσο την πλήρη κολεκτιβοποίηση όσο και την ιλιγγιώδη εκβιομηχάνιση.

Αν κατανοήσουμε την εκστρατεία ενάντια στον τροτσκισμό με αυτόν τον τρόπο, γίνεται ευκολότερο να καταλάβουμε γιατί ο Στάλιν πίστευε ότι ήταν τόσο σημαντικό να ξεριζωθούν ‘δεξιοί’ ‘τροτσκιστές’ από τον μηχανισμό την παραμονή του πολέμου, παρά τον προφανή παραλογισμό να διαταράξει την ιεραρχική πυραμίδα σε ένα τέτοιο συγκεντρωτικό σύστημα. Ο Στάλιν προσπάθησε να χτίσει μια στρατιωτικοποιημένη πολιτεία, στην οποία η μαζική κινητοποίηση, και όχι τα υλικά κίνητρα θα τράβαγαν μπροστά την οικονομία. Αυτή η προσέγγιση θα μπορούσε να λειτουργήσει μόνο αν η μάζα του πληθυσμού, και ιδιαίτερα οι οικονομικοί και πολιτικοί ‘διοικητές’ που ήταν επιφορτισμένοι με την κινητοποίηση, ήταν ιδιαίτερα προσηλωμένοι στους στόχους της ηγεσίας. Με βάση αυτό το όραμα δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Στάλιν συσχέτιζε τις οικονομικές αποτυχίες με την παρουσία ‘τροτσκιστών’ αμφισβητιών στο κόμμα.

Όπως και οι ‘δεξιοί’ αμφισβητίες στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ήταν ακόμη πιο επικίνδυνοι από τις βόμβες και τις σφαίρες, ειδικά σε μια περίοδο πολεμικής προπαρασκευής. Έτσι η εκστρατεία κατά της ελίτ είχε σχέση με τον ερχομό του πολέμου, αλλά όχι μόνο επειδή ο Στάλιν φοβόταν τη συνεργασία της ελίτ με τους Ναζί. Μάλλον ο Στάλιν προσπαθούσε να αυξήσει την πολεμική παραγωγή για τον πόλεμο, και θεωρούσε τις ‘δεξιές’ ή ‘αμφιταλαντευόμενες’ απόψεις της ελίτ ως ένα σημαντικό εμπόδιο στην επίτευξη του στόχων του.

Αυτή η ακριβώς η λογική υπάρχει στις δηλώσεις του στενού συνεργάτη του Στάλιν που προσπάθησε να δικαιολογήσει την τρομοκρατία στα χρόνια που ακολούθησαν το 1936-37. Όπως εξηγούσε ο Μολότοφ: ‘Πρέπει να θυμόμαστε τον τροτσκισμό και ιδιαίτερα τη Δεξιά Παρέκκλιση. Το θέμα είναι ότι το 1937 υπήρξε ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων που ήταν ασταθείς και ταλαντεύονταν’. Σύμφωνα με τον Μολότοφ, ο σοσιαλισμός απαιτεί ‘τεράστια προσπάθεια και θυσίες’. Αν η ηγεσία δεν χρησιμοποιούσε την τρομοκρατία υπήρχε ο πραγματικός κίνδυνος η ίδια η ηγεσία να αρχίσει να ‘ταλαντεύεται’ και να προκύψουν ‘διαφωνίες’ σαν ‘ρωγμές και χαραμάδες’, που θα οδηγούσαν σε ήττα στον πόλεμο. Αλλά ήταν ο Ζντάνοφ που αποκάλυψε πιο ξεκάθαρα τη σύνδεση που έκανε η ηγεσία μεταξύ της οικονομικής αποτυχίας και των δεξιών ιδεολογικών αιρέσεων, μέσα στη νέα προλεταριακή ελίτ. Μιλώντας για τους ‘εχθρούς’ στην οργάνωση του στο Λένινγκραντ, τον Ιούνιο του 1938, καταδίκασε 'εκείνους τους συγχυσμένους μικρούς δειλούς, τους μικροαστούς φιλισταίους από την εργατική τάξη. . . που ζουν μέρα με τη μέρα και ξαφνικά όταν αναμένεται να εκπληρώσουν το ένα ή το άλλο πλάνο , λένε, δεν θα ήταν καλύτερα αν ζούσαμε με τον παλιό τρόπο, φέρνοντας πίσω το καπιταλιστικό σύστημα, σαν να ήμασταν αστοί;’.

Συνεπώς για να κατανοήσουμε τη μορφή και τη δυναμική των πρώτων σταδίων της Τρομοκρατίας, θα πρέπει να αξιολογήσουμε το ευρύτερο μαρξιστικό-λενινιστικό ιδεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούσαν οι Σταλινικοί ηγέτες: την πίστη τους στη συνέχιση της πάλης μεταξύ της αριστεράς και της δεξιάς και την καταφυγή τους σε συγκεκριμένες στρατηγικές κινητοποίησης. Επομένως όπως θα έπρεπε να περιμένει κανείς η τρομοκρατία της ελίτ το 1936-38 είχε το προηγούμενο της στην ‘πάλη ενάντια στη γραφειοκρατία’ και τη ‘δεξιά παρέκκλιση’ στα τέλη της δεκαετίας του 1920), και μπορεί επίσης να συγκριθεί με άλλες αντίστοιχες κομμουνιστικές εκστρατείες κατά των ελίτ.

Η διάσημη ρήση του Georg Bochner το 1835, ‘η επανάσταση είναι σαν τον Κρόνο, καταβροχθίζει τα παιδιά της’, αναφέρεται συχνά για να υποστηρίξει μια δημοφιλή ηθικολογική εξήγηση των εκκαθαρίσεων στα κομμουνιστικά κόμματα, ότι ριζοσπάστες αριστεροί ηγέτες, σαν το Ροβεσπιέρο ( το θέμα του Bochner), τον Στάλιν ή τον Μάο, ήταν πεινασμένοι για εξουσία ‘πατέρες’ που ζήλευαν τους επαναστάτες με αρχές και σκόπευαν να ξεφορτωθούν κάθε πιθανή αντιπολίτευση στην προσωπική τους εξουσία. Όμως, παρά τη διαισθητική έλξη που έχει αυτή η ερμηνεία βρίσκεται στον αντίποδα της πραγματικότητας. Οι ριζοσπάστες αριστεροί ηγέτες είχαν την τάση να ξεκινούν την εκκαθάριση της επαναστατικής ελίτ όχι σαν ένα τρόπο δημιουργίας μιας πατερναλιστικής τάξης, αλλά, αντίθετα, σαν ένα τρόπο αναβίωσης μιας επανάστασης που φαινόταν να χάνει το δυναμισμό της. Μόνο αργότερα, καθώς η αρχική ριζοσπαστική εκστρατεία ξέφευγε από κάθε έλεγχο που η εκκαθάριση αποκτούσε έναν πιο συντηρητικό χαρακτήρα.

Πίσω από τις εκστρατείες κατά των ελίτ βρίσκεται ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό της κομμουνιστικής πολιτικής: η διαμάχη μεταξύ των ριζοσπαστών που ήθελαν να προωθήσουν έναν ταχύτερο μετασχηματισμό προς τους σοσιαλιστικούς στόχους της ισότητας και του οικονομικού ‘εκσυγχρονισμού’, και των τεχνοκρατών, οι οποίοι προτιμούσαν να κάνουν περισσότερους συμβιβασμούς με την παλιά τάξη-μια σύγκρουση που μπορεί να αναζητηθεί στα γραπτά του Μαρξ. Οι τεχνοκράτες επέμειναν στην ανάγκη να ληφθούν υπόψη οι ‘αντικειμενικές’ συνθήκες στη διαμόρφωση της πολιτικής και αντιστέκονταν στα υπερβολικά φιλόδοξα σχέδια, ειδικά στην οικονομία. Αντίθετα οι ριζοσπάστες είχαν μια πιο βολονταριστική προσέγγιση, επιμένοντας ότι αν η ανθρωπότητα διαποτιστεί με μια σοσιαλιστική και κολεκτιβιστική συνείδηση, θα μπορούσε να επιτύχει θεμελιώδεις αλλαγές σε μικρό χρονικό διάστημα. Όταν οι πολιτικές των ριζοσπαστών αντιμετώπιζαν προβλήματα έτειναν να κατηγορούν τους τεχνοκράτες κομμουνιστές και τους αξιωματούχους με χαμηλή απόδοση , όπως ακριβώς κατηγορούσαν πριν από την επανάσταση την αντικομουνιστική ελίτ για τα δεινά της ανισότητας και της οπισθοδρόμησης.

Επέμειναν ότι αυτοί οι ‘δεξιοί’ δεν προσπαθούσαν αρκετά σκληρά, ή σαμποτάριζαν ενεργά το στόχο, επειδή είχαν ένα ‘μπουρζουάδικο’ σκεπτικισμό για την ικανότητα της συνείδησης να ξεπεράσει υποτιθέμενους οικονομικούς νόμους, ή μια ‘φεουδαρχική’, πατερναλιστική αντίληψη για το τι σημαίνει ηγεσία. Ως εκ τούτου, οι ριζοσπάστες βρήκαν ιδανική τη γλώσσα της ταξικής συνωμοσίας και των κρυμμένων κινήτρων για να εξηγήσουν την βολονταριστική προσέγγιση για τα αιτίες (των αποτυχιών). Δύστροποι αξιωματούχοι που προσποιούνταν ότι πίστευαν στο σκοπό. Απέκρυπταν την αληθινή αστική ή αριστοκρατική τους φύση και διέσπειραν κρυφά το σκεπτικισμό τους και τις αντεπαναστατικές ιδέες τους, κυρίως μέσα από το κρυφό πελατειακό τους δίκτυο. Μόνο η εκκαθάριση της ελίτ, που περιελάμβανε προσεκτική ανάλυση της στάσης, της ηθικής, και τη συμπεριφοράς της, μπορούσε να αποκαλύψει την αληθινή ταξική αφοσίωση των αξιωματούχων και των υπαλλήλων και να επιτρέψει στο καθεστώς να ξεφορτωθεί τους ιδεολογικά και ηθικά διεφθαρμένους. Αυτές οι εκκαθαρίσεις συχνά χρησιμοποιούσαν λαϊκιστικές μεθόδους, κινητοποιώντας τις «μάζες» εναντίον της ελίτ. Ωστόσο, οι ριζοσπάστες έπρεπε να είναι προσεκτικοί, διότι διαπίστωσαν ότι η λαϊκίστικη ρητορική τους είχε πραγματική απήχηση μεταξύ των αγανακτισμένων υποτελών ομάδων. Ως εκ τούτου, έπρεπε να εξισορροπήσουν τη λαϊκιστική κινητοποίηση με κεντρικές αστυνομικές επιχειρήσεις. Η ακριβής αναλογία εξαρτιόταν από το ιδεολογική υπόβαθρο των ηγετών και το ιστορικό πλαίσιο.

Η μαζική εκκαθάριση του Μάο και η λαϊκιστική κινητοποίηση ενάντια στους ‘ρεβιζιονιστές’ (δηλαδή τους δεξιούς, τους υποταγμένους στον καπιταλισμό στο εσωτερικό του κόμματος) είχε κάποιες ομοιότητες με την τρομοκρατία του Στάλιν. Έλαβε χώρα αρκετά μετά από τη στιγμή που το κόμμα είχε πάρει την εξουσία, και σχεδιάστηκε για να αναβιώσει ο δυναμισμός και το πνεύμα της επανάστασης. Αλλά σε αντίθεση με τον Στάλιν, προτεραιότητα του Μάο δεν ήταν η βελτίωση της οικονομικής παραγωγικότητας (είχε αποσυρθεί σε μεγάλο βαθμό από την οικονομική πολιτική μετά την αποτυχία του Μεγάλου Άλματος προς τα εμπρός). Αντίθετα, φαίνεται να ανησυχούσε να εξασφαλίσει την επαναστατική του κληρονομιά, που φοβόταν ότι θα αμφισβητούταν από τους ρεβιζιονιστές μετά το θάνατό του. Όπως είπε στον Χο Τσι Μινχ το 1966, ‘Είμαστε και οι δύο πάνω από τα εβδομήντα και κάποια μέρα θα μας καλέσει ο Μαρξ [δηλαδή θα πεθάνουν]. Ποιος θα είναι ο διάδοχος μας -Μπερνστάιν, Κάουτσκι, ή Χρουστσόφ-δεν μπορούμε να ξέρουμε. Αλλά υπάρχει ακόμα χρόνος για να προετοιμαστούμε’.

Ίσως πιο κοντά στη λογική της τρομοκρατίας της ελίτ του 1936-38 ήταν οι εσωτερικές κομματικές ‘εκκαθαρίσεις’ στο καθεστώς της ‘Δημοκρατικής Καμπότζης’ μεταξύ του 1976 και την ήττα του το 1979. Η κύρια διαφορά έγκειται στο χρονοδιάγραμμα. Σε αντίθεση με τη σταλινική τρομοκρατία και την κινεζική Πολιτιστική Επανάσταση, έλαβε χώρα στην αρχή της περιόδου της ριζοσπαστικής μαζικής τρομοκρατίας, όταν το καθεστώς μετασχημάτιζε τα ταξικά θεμέλια της κοινωνίας. Επίσης, σημειώθηκε αμέσως μετά από ένα βάναυσο πόλεμο και τους σχετικούς αμερικάνικους βομβαρδισμούς, όπου ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού είχε σκοτωθεί κι ένα ακόμη μεγαλύτερο είχε ξεσπιτωθεί. Αυτό ήταν το αντίστοιχο του 1920 στην ΕΣΣΔ και του 1949 στην Κίνα, παρά το 1937 και το 1966. Τόσο η σταλινική τρομοκρατία όσο και της Καμπότζης είχε μια οικονομική και στρατιωτική επικέντρωση, ενώ ήταν καχύποπτες απέναντι στις λαϊκιστικές στρατηγικές, και αποσκοπούσαν στη βελτίωση της ετοιμότητας του κράτους για πόλεμο.