Το ιστορικό περίγραμμα της αντίστασης

Το σάββατο που μας πέρασε η ένωση εικαστικών διοργάνωσε θεματική διημερίδα στα πλαίσια της έκθεσης «εικαστικές τέχνες κι αντίσταση», που την είχαμε αναφέρει σε μια πρόσφατη ανάρτηση και προλαβαίνετε ακόμα να την επισκεφτείετε αυτή τη βδομάδα, πίσω από το πάρκο ελευθερίας. Η κε του μπλοκ παρακολούθησε επιλεκτικά την ομιλία του μαργαρίτη, που είχε έρθει σκαστός –όπως κι εμείς- από ένα συνέδριο ιστορίας στο πάντειο, που θα παρουσιαστεί πιθανότατα σε προσεχή ανάρτηση. Εδώ επιχειρώ να αναπαραγάγω τα βασικά σημεία της, με τις όποιες τυχόν αβαρίες κατά τη μεταφορά να βαραίνουν αποκλειστικά εμένα και κάτι κεϊκάκια στην είσοδο, που απέσπασαν την προσοχή μου. Και με την ελπίδα ότι θα κυκλοφορήσει σύντομα στο διαδίκτυο το βίντεο με την ομιλία, που μαγνητοσκοπήθηκε, όπως κι όλες οι παρεμβάσεις της διημερίδας άλλωστε.

Πριν πάρει το λόγο ο μαργαρίτης προηγήθηκε ένας σύντομος χαιρετισμός του παλαίμαχου εξόριστου αγωνιστή σωτήρη κράνια, που μας διηγήθηκε βιωματικά μια ιστορία για μια δική του καλλιτεχνική δημιουργία (ένα εργόχειρο σε βότσαλα, αν σημείωσα καλά) με ένα πουλάκι που κρατούσε στο ράμφος του ένα λουλούδι, την κριτική ενός συνεξόριστου συντρόφου του πως αυτό ήταν φύσει αδύνατο, γιατί το λουλούδι ήταν πιο βαρύ από το πουλάκι, και τη συμβουλή του (γείτονά του στο παρθένι της λέρου) γιάννη ρίτσου να κάνει ό,τι θέλει. Όπως είχε κάνει σε μια αντίστοιχη περίπτωση κι ο ζωγράφος θεόφιλος με έναν πίνακά του, όπου το φτυάρι του φούρναρη έμπαινε, ζωγραφική αδεία, πλαγιαστό και κάποιοι παρατηρούσαν πως έτσι θα έπεφτε το ζυμάρι, για να τους απαντήσει ο καλλιτέχνης πως θα μπορούσαν να μείνουν και να δουν τη συνέχεια (στον πίνακα), αν θέλουν, αλλά δεν υπήρχε περίπτωση να έπεφτε.

Στην τέχνη εξάλλου η μαγιά και η ζύμωση τωνσυνειδήσεων δε νοούνται με όρους κυριολεξίας.

Ο μαργαρίτης ξεκίνησε με την παρατήρηση πως είναι αδύνατο να κατανοήσουμε όσα μεγάλα και σπουδαία έγιναν στη δεκαετία του 40’, χωρίς να μιλήσουμε για την περίοδο που προηγήθηκε και το μεσοπόλεμο στην ευρώπη. Ή μάλλον για την ακρίβεια στον ευρωπαϊκό καπιταλισμό, για να μη φορτώσουμε σε μια γενική γεωγραφική έννοια την αγριότητα ενός συστήματος, που πιστοποιεί τον απάνθρωπο χαρακτήρα του, τόσο στην αποτυχία του, όσο και στον καιρό της (υπερβολικής) επιτυχίας του, που προετοιμάζει και γεννά το αντίθετό της.

Ο ελληνικός μεσοπόλεμος συνδέεται με μια εθνική καταστροφή, το τερατώδες ξερίζωμα δύο με δυόμισι εκ. ανθρώπων (αν υπολογίσουμε το συνολικό τους αριθμό από το 1912), που βαφτίστηκε ανταλλαγή πληθυσμών, τις αιματηρές, κοσμογονικές αλλαγές και τον ατελείωτο μόχθο για να καταστεί βιώσιμη η ελληνική επικράτεια (με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τους βάλτους της κεντρικής μακεδονίας, όπου μπορούσε να ναυμαχήσει σχεδόν κανείς, και τη μεταμόρφωσή τους σε εύφορες πεδιάδες από τους πρόσφυγες μες σε μερικά χρόνια). Μια επικράτεια που για πρώτη φοράστα χρονικά, ταυτίζεται βασικά με τον ελληνικό πληθυσμό, κι αυτό σηματοδοτεί το πέρασμα από την προηγούμενη περίοδο του ομογενειακού καπιταλισμού (με κυριότερα κέντρα την αλεξάνδρεια, την οδησσό, τη σμύρνη, κτλ) στην ανάπλαση ενός «νέου καπιταλισμού» και σε μια φάση εντεινόμενης συγκέντρωσης κεφαλαίου και ληστρικής εκμετάλλευσης.

Η ελλάδα τέθηκε ουσιαστικά υπό την άμεση κηδεμονία της κοινωνίας των εθνών, για να ελεγχθούν οι κοινωνικές εντάσεις και να αποτραπεί μια πιθανή επαναστατική κρίση. Αυτό κατέστη δυνατό κυρίωςω με τη διαιτησία της επιτροπής αποκατάστασης προσφύγων (εαπ, μοργκεντάου), που προέβη και σε κάποιες παραχωρήσεις, προετοιμάζοντας πχ κατ’ ουσίαν το θεσμικό πλαίσιο για τη συγκρότηση του ικα. (Ο μεταξάς που διαφήμιζε ως δικό του έργο το ικα, απλώς προχώρησε στην ολοκλήρωση αυτής της προεργασίας, γιατί όλη η ευρώπη προετοιμαζόταν για τον πόλεμο κι οι προλετάριοι έπρεπε να πέσουν στη μάχη χορτάτοι και ευχαριστημένοι, έτοιμοι να θυσιαστούν για την πατρίδα). Οι υπαρκτές κι οξυμένες κοινωνικές αντιθέσεις μπήκαν στο ψυγείο κι έτσι η αθήνα ήταν μια μάλλον ήρεμη πολιτεία, χωρίς ιδιαίτερους κλυδωνισμούς, σε αντίθεση με την πιο ταραγμένη θεσσαλονίκη, κι ακόμα περισσότερο συγκριτικά με τη βιέννη και το παρίσι πχ, όπου είχε χρησιμοποιηθεί ακόμα και πυροβολικό για την καταστολή της εργατικής τάξης.

Στο τέλος αυτής της περιόδου έρχεται μια παράξενη και κατ’ ανάθεση δικτατορία με πλήρεις εξουσίες στο μεταξά, που παρά την έντονη σφραγίδα του παλατιανού παπάγου στο στράτευμα, του παλατιού εν γένει και συνεπώς της αγγλίας, οργανώνει το σκηνοθετικό πιθήκισμα του ναζιστικού προτύπου. Το περίγραμμα κι η εξωτερική πολιτική εξακολουθούν να καθορίζονται από την αγγλία, αλλά το εσωτερικό πρόπλασμα είναι ο ναζισμός (ας μην ξεχνάμε και την προοδευτικά αυξανόμενη επιρροή της διαδόχου τότε φρειδερίκης, που ήταν στέλεχος της ναζιστικής νεολαίας). Ο χίτλερ θέτει τις βάσεις του αντικομιντέρν συμφώνου και προκαλεί το θαυμασμό της άρχουσας τάξης σε πανευρωπαϊκή κλίμακα, καθώς της κλείνει το μάτι πως αν εξαλειφθεί και φύγει από τη μέση η «κομμουνιστική γάγγραινα», ανοίγει ο δρόμος για να ανακτήσει ο ευρωπαϊκός καπιταλισμός τα χαμένα πρωτεία της προπολεμικής περιόδου στον παγκόσμιο ανταγωνισμό.

Ακόμα πιο τρομακτικά είναι τα όσα συμβαίνουν στις ελάχιστες ευρωπαϊκές χώρες, που εξακολουθούν τυπικά να έχουν κοινοβουλευτική δημοκρατία –μία εξ αυτών είναι κι η τσεχοσλοβακία του μπένες, που επρόκειτο πολύ σύντομα να «πεθάνει». Στη δημοκρατική σουηδία πχ ψηφίζονται κανιβαλικοί νόμοι ευγονικής (για τη θανάτωση ατόμων με ειδικές ανάγκες) που προκαλούν την αγανάκτηση του γιατρού πέτρου κόκαλη, πολύ πριν συναντηθεί με το κομμουνιστικό κίνημα. Ενώ στη γαλλία η ίδια εθνοσυνέλευση που είχε αναδείξει την κυβέρνηση του λαϊκού μετώπου το 36’, τέσσερα χρόνια αργότερα (με το κκ εκτός νόμου) δίνει απεριόριστες εξουσίες στο φασίστα πεταίν. Στο παρίσι υπογράφεται το πρωτόκολλο για τη νέα ευρώπη κι ανοίγει ο δρόμος για τη λαμπρή καριέρα του δρ χολστάιν (δε σημείωσα δυστυχώς με ποια ακριβώς ιδιότητα) που έγινε στη συνέχεια ο μακροβιότερος πρόεδρος της κομισιόν από το 58’ ως το 67’ και σήμερα η εε του αποδίδει μεγάλες τιμές.

Στην ελλάδα ο πόλεμος του 40’ ενοχλεί και μπερδεύει την αστική τάξη, σε αντίθεση με τον ελληνικό λαό που μαθαίνει να πολεμά και να κερδίζει, αποκτώντας πίστη στις δυνάμεις του. Και πιθανότατα θα θριάμβευε έναντι των ιταλών αν δεν το συγκρατούσε η πολιτική του ηγεσία (στο ημερολόγιο του μεταξά είναι φανερή η ανησυχία του δικτάτορα για το πώς θα αντιμετώπιζε ένα νικηφόρο λαό) και δεν είχε σπαταληθεί εγκληματικά η αριθμητική υπεροχή από το νοέμβρη ως το γενάρη, οπότε κι εξαπολύθηκε τελικά υπό δυσμενέστερους όρους η επίθεση, με τη μεραρχία της κρήτης να οδηγείται ουσιαστικά στην εξολόθρευση, μάλλον ως εκδίκηση του καθεστώτος για το κίνημα της κρήτης εναντίον του. Όσο για την αμυντική διάταξη των δυνάμεων απέναντι στους γερμανούς μερικούς μήνες αργότερα ήταν από τις πλέον αλλοπρόσαλλες στα πολεμικά χρονικά.

Με την κατάρρευση του μετώπου, η αγγλόφιλη μερίδα της αστικής εξουσίας ακολουθεί τον προστάτη της στο εξωτερικό, ενώ η στρατιωτική εξουσία στελέχωσε τη δοσίλογη κυβέρνηση. Οι μισές εφημερίδες του τύπου της εποχής υποδέχονται τους ναζί ως απελευθερωτές από τον αγγλικό ζυγό. Η οικονομία του πολέμου αλλάζει τις ισορροπίες και παρουσιάζει πρώτης τάξης ευκαιρίες εύκολου κέρδους κι ανάπτυξης για τους καπιταλιστές, καθώς υπάρχει πλόυσια δραστηριότητα σε έργα υποδομών για τους κατακτητές (κατασκευάζονται πχ άμεσα 25 αεροδρόμια κι ανάμεσά τους το ελληνικό) και μια άνευ προηγούμενου συγκέντρωση κεφαλαίου, που καθιστούν «ασύμφορη» οποιαδήποτε επένδυση δεν ξεπερνά σε απόδοση το 40%.

Η κατάσταση αυτή ανοίγει μια άβυσσο που χωρίζει τους πλουτίσαντες (που συχνάζουν πχ σε καζίνο και τα παραλιακά κέντρα που χτίζονται σωρηδόν αυτή την εποχή) από τους εργάτες και εξαθλιωμένα μεσαία στρώματα, που βρέθηκαν ενοικιαστές στο ίδιο τους το (επιταγμένο) σπίτι. Σε αυτό το σκηνικό αρχίζει να αναπτύσσεται κι ο αντιστασιακός αγώνας, πρώτα ως αγώνας επιβίωσης με λαϊκά συσσίτια, κτλ, και στη συνέχεια με πιο μαζικά χαρακτηριστικά, στρατιωτικό σκέλος και δεκάδες μαχητικές διαδηλώσεις, που χτυπήθηκαν όλες ανεξαιρέτως με πυροβολισμούς από τις δυνάμεις κατοχής και τους συνεργάτες τους –που είχαν χρηματοδότες της υψηλής κοινωνίας, όπως την επιτροπή μπενάκη. Ο αγώνας αυτός ανέδειξε δύο τελείως διαφορετικές ελλάδες, αυτήν της υποταγής και την ελεύθερη ελλάδα της αντίστασης. Και παρά το εθνικό του πέπλο, το περιεχόμενό του δεν μπορούσε παρά να είναι μοιραία ταξικό.

Η κατακλείδα της ομιλίας ήταν σχετική με την τέχνη της εποχής –που δεν μπορούσε πολλές φορές να προλάβει να αποδώσει όλες αυτές τις σκηνές. Ο μαργαρίτης ανέφερε το παράδειγμα των πλούσιων οικογενειών που έσπρωχναν τα κορίτσια τους στην αγκαλιά των κατακτητών. Με αυτό τον τρόπο η όπερα κέρδισε τη μαρία καλογεροπούλου, αλλά δεν ένιωσε την παραμικρή ανάγκη να απολογηθεί για όσα κορίτσια δεν είχαν την τύχη της μαρίας κάλας και θεώρησε θηριωδία την παραδειγματική θανάτωση μερικών εξ αυτών (ως συνεργατών του κατακτητή). Αντιθέτως φρόντισε να συκοφαντήσει με άθλιο τρόπο λαϊκές καλλιτέχνιδες, όπως η ντιριντάουα.

Ως προς τα μνημεία για τη συγκεκριμένη περίοδο, δεσπόζει το άγαλμα της αθηνάς στο πεδίο του άρεως προς τιμήν των βρετανών υπερασπιστών της αθήνας το δεκέμβρη! Ενώ το μόνο αντίστοιχου μεγέθους «μνημείο» στην αθήνα είναι το βρετανικό νεκροταφείο στο καλαμάκι. Αν είχε κανείς λοιπόν τα μνημεία της επίσημης πολιτείας, ως βασικό οδηγό του για την ιστορία αυτής της περιόδου, θα έβγαζε το ασφαλές συμπέρασμα πως οι μόνοι που πολέμησαν ήταν οι άγγλοι, ενώ ο ελληνικός λαός απουσίαζε παντελώς από το προσκήνιο..